اوجالان؛ پایان عصر خشونت؟

شورای رهبری گروه «پ‌ک‌ک» دستور عقب‌نشینی جنگجویان خود از خاک ترکیه را صادر کرده است. این دستور بخشی از توافق میان دولت آنکارا و رهبر کردهای ترکیه محسوب می‌شود که مذاکرات مقدماتی آن از ماه‌ها پیش آغاز شده بود و در آستانه سال جدید به سرانجام رسید. کردهای ترکیه نوروز امسال را با پیام «متفاوت» عبدالله اوجالان رهبر زندانی حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک) جشن گرفتند که افراد تحت رهبری خود را به «خاموش کردن سلاح‌ها» فرا‌خواند و از هواداران خود خواست سیاست‌های «سرکوبگرانه، نابودکننده و ادغام‌گرایانه» دولتمردان پیشین را به دیده اغماض بنگرند و به مبارزه «مسالمت‌آمیز» برای تحقق مطالبات و خواسته‌های خود روی آورند. ۱۴ سال پیش در اواخر اسفندماه سال ۱۳۷۷ «بولنت اجویت» نخست‌وزیر وقت ترکیه خبر بازداشت رهبر حزب کارگران کردستان را اعلام کرد. دولت آنکارا امیدوار بود با دستگیری رهبر «پ‌ک‌ک» و بایکوت خبری او طومار میلیشیای تحت هدایت وی را که از دست یازیدن به اقدامات تروریستی برای رسیدن به اهداف خود ابایی نداشت در هم پیچد و به اختلافات و نزاع‌های داخلی پایان دهد. با این وجود و متعاقب تحولات شتابان سیاسی در ترکیه و فعل و انفعالات منطقه‌ای و بین‌المللی، دولت اردوغان اکنون به این نتیجه رسیده که برای حل مشکلات ناشی از تفرق و عداوت‌های قومی و پیامدهای خونین آن برای یک بار هم که شده باب گفت‌وگو و تفاهم را بگشاید تا شاید طلسم روابط پیچیده و گره خورده دولت مرکزی و جمعیت 22میلیونی کرد آن کشور در راستای تامین منافع همه شهروندان ترکیه گشوده شود. به نظر می‌رسد تغییر رویکرد بخشی از دولتمردان ترک به مساله کردها با استقبال احزاب و فعالان کرد و در راس آنها رهبر «پ‌ک‌ک» نیز مواجه شده است. رهبری که نام او اخیراً در میان ۱۰۰ شخصیت تاثیر‌گذار سال ۲۰۱۳ هفته‌نامه تایم نیز به چشم می‌خورد. در پیام نوروزی اوجالان که بسیاری از ناظران آن را «تاریخی» خوانده‌اند دقت زیادی در انتخاب و ترکیب واژگان به کار رفته و لحنی مسالمت‌جویانه در لابه‌لای سطور آن دیده می‌شود. اوجالان این لحن آشتی‌جویانه را در پیامی که نیمه فروردین‌ماه به مناسبت زادروزش صادر کرد نیز با صراحت و تاکید بیشتری پی گرفت. این پیام در اجتماع مردمی که در زادگاه اوجالان در روستای «عمرلی» گرد آمده بودند، قرائت شد. در بخشی از این پیام که در سرتاسر آن امید به آغاز دورانی جدید موج می‌زند آمده «در چنین روزی مژده من برای شما این است: حقیقتاً فرصت و زمینه برای برقراری صلحی شرافتمندانه بیش از پیش است. این مهم‌ترین هدیه‌ای است که می‌توانیم به مردم خود تقدیم کنیم. اهمیت چنین روزی بیش از روز تولد من است؛ این تجدید حیات یک ملت است. من می‌دانم که شما نیز این‌گونه به اهمیت این روز پی می‌برید و آن را عمیقاً درک می‌کنید.» عبدالله اوجالان که پیروانش او را «آپو- به معنای عمو» می‌نامند در ۴ آوریل سال ۱۹۴۸ در استان «شانلی اورفه» متولد شد. اوجالان اولین فرزند از هفت فرزند خانواده‌ای است که از طرف مادر نسب ترک دارند. در گزارشی ادعا شده او لااقل تا سال ۱۹۹۱ زبان کردی نمی‌دانسته و کلاً به زبان ترکی تکلم می‌کرده است. در گزارش دیگری که یکی از سرویس‌های اطلاعاتی آمریکا تهیه کرده به ریشه‌های ارمنی اوجالان اشاره شده و اینکه مبارزات مسلحانه او نیز از حمایت دولت‌های یونان و ارمنستان برخوردار بوده است. با این حال هواداران او این ادعاها را صرفاً حربه‌ای برای مخدوش کردن وجهه رهبر خود قلمداد می‌کنند و اهمیت و ارزش چندانی برای این قبیل ادعاها قائل نیستند. عبدالله اوجالان بعد از اتمام دوره تحصیلات متوسطه در آنکارا برای کار به استان کردنشین دیاربکر رفت. مدتی بعد برای شروع تحصیلات دانشگاهی وارد دانشکده حقوق دانشگاه استانبول شد ولی تحصیلات خود را در رشته علوم سیاسی در دانشگاه آنکارا پی گرفت. اوجالان بعد از پایان تحصیلات دانشگاهی وارد دستگاه دولتی شد و به عنوان کارمند مجدداً به دیاربکر فرستاده شد تا آنکه در سال ۱۹۷۸ حزب کارگران کردستان را با همراهی تعدادی از فعالان کرد و ترک و بر اساس خوانشی کم‌مایه از ایدئولوژی مارکسیسم بنیان گذاشت. روایت دهقانی و روشنفکرستیزانه‌ای که او از ایدئولوژی مارکسیسم به دست می‌داد، قرابت‌های آشکاری هم با مائوئیسم دارد. تمایلات چپگرایانه رادیکال در اوجالان تا پیش از تاسیس پ‌ک‌ک نیز وجود داشت تا جایی که او را به همکاری با احزاب مارکسیست موجود کشانده بود. حتی در پیام نوروزی او نیز همچنان رگه‌های آشکاری از رویکردهای چپگرایانه به چشم می‌خورد خصوصاً آنجا که او نوک پیکان انتقاد را به سمت مدرنیته و مدرنیسم نشانه می‌گیرد و می‌گوید: «پارادایم مدرنیستی که ما را نادیده می‌گرفت، حذف می‌کرد و انکار می‌‌کرد با خاک یکسان شده» و در پایان نیز تمامی کسانی را که به گفته او برای آزادی «دموکراتیک خلق‌ها» تلاش می‌کنند مورد ستایش و تجلیل قرار می‌دهد. در ابتدا هدف او از تشکیل حزب «پ‌ک‌ک» کسب استقلال سیاسی برای مناطق کردنشین ترکیه بود ولی در عین حال نظری هم به دیگر مناطق کردنشین در کشورهای همسایه داشت. در اواسط دهه ۸۰ نبردی خونین میان چریک‌های «پ‌ک‌ک» و دولت مرکزی درگرفت. این درگیری‌ها که عموماً در مناطق کردنشین ترکیه در جریان بود در فاصله سال‌های ۱۹۹۱ تا ۱۹۹۳ به اوج خود رسید و قربانیان زیادی از هر دو طرف گرفت. در همین سال‌ها هدف حزب که قبلاً کسب استقلال مناطق کردنشین اعلام شده بود با یک بازبینی راهبردی به کسب خودمختاری و فدرالیسم تغییر یافت بدون آنکه در مشی مسلحانه حزب تجدیدنظری صورت پذیرد تا آنکه در سال ۱۹۹۹ عبدالله اوجالان که مقر فرماندهی خود در دره بقاع لبنان را در اثر فشار آنکارا بر دمشق و بیروت ترک کرده بود، احتمالاً در نایروبی پایتخت کنیا در عملیاتی که گفته می‌شود با مشارکت سازمان‌های اطلاعاتی ترکیه، رژیم صهیونیستی و آمریکا انجام شد، دستگیر و تحت شدیدترین ترتیبات امنیتی و حفاظتی در زندانی اختصاصی در جزیره امرالی حبس شد تا کمترین امکانی برای ارتباط با یاران و هواداران خود نداشته باشد. اگرچه دستگیری اوجالان ضربه سنگینی به حزب وارد کرد اما رهبران ارشد «پ‌ک‌ک» برای برون‌رفت از شرایط پیش‌آمده «مراد کاریلان» را به جانشینی موقت آپو برگزیدند تا انسجام تشکیلاتی حزب آسیب نبیند. سیاست دیگری هم که از آن مقطع در دستور کار شورای رهبری حزب قرار گرفت ایجاد شعبه‌هایی برای گسترش دامنه درگیری به دیگر کشورهای منطقه بود. ظاهراً هدف از این اقدامات جلب رضایت کشورهای اروپایی، دولت واشنگتن و رژیم اسرائیل بود تا نام این حزب را از لیست سازمان‌های تروریستی خارج کرده و از دامنه فشارها بر اعضا بکاهند اما این رویکرد نتیجه ملموسی در تغییر موازنه قوا در منطقه به دنبال نداشت و هزینه‌های مادی و معنوی سنگینی را به حزب کارگران کردستان وارد کرد تا آنکه از چند سال پیش به این سو تغییرات تدریجی و عمیقی که در ذهنیت دولتمردان ترک و رهبران کرد شکل گرفته بود در پیوند با تحولات جهان عرب زمینه مساعدی برای توقف خشونت و آغاز گفت‌وگوها برای همکاری بیشتر میان این دو بازیگر عمده در صحنه سیاسی خاورمیانه فراهم آورد. طلیعه‌های این همگرایی گرچه ریشه در الزامات سیاسی داخلی ترکیه نیز دارد اما بیش از آن مشروط و وابسته به سیر تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی است. ظاهراً اوجالان نیز با توجه به همین ملاحظات در پیام نوروزی خود به جای دعوت به کنار گذاشتن اسلحه‌ها که می‌توانست به صلح تعبیر شود از خاموشی سلاح‌ها سخن می‌گوید که به معنای آتش‌بس است. به نظر می‌رسد با عقب‌نشینی میلیشیای کرد از خاک ترکیه، توپ بازی در زمین دولت به گردش در‌می‌آید؛ لذا این نکته که حزب حاکم تا چه میزان می‌خواهد و می‌تواند به مطالبات کردها پاسخ گوید یا بخشی از آن را در پیش‌نویس قانون اساسی منعکس کند تاثیری تعیین‌کننده در سمت و سوی تحولات آینده بر جای خواهد گذاشت.