گسل‌های بحران فعال شده است

تابستان گذشته هنگامی که گروه تروریستی موسوم به «دولت اسلامی عراق و شام» (یا همان داعش) شهر موصل در شمال غربی عراق را به تصرف خود در آوردند و بر بخش‌های عمده‌ای از شمال غربی این کشور از الانبار گرفته تا خطوط مرزی منطقه کردستان عراق تسلط یافته و آنجا را در کنترل خود درآوردند، این فرض و سوال پیش آمد که آیا عراق در مسیر از هم‌پاشیدگی قرار دارد؟ دقیقاً همان زمان بود که در کردستان عراق زمزمه ضرورت برگزاری همه‌پرسی برای استقلال این منطقه به گوش رسید و در پرده دیگر نگرانی‌ها نسبت به پیشروی داعش به سمت مناطق مرکزی عراق افزایش یافته بود و شاید بتوان گفت عراق یکی از سخت‌ترین دوران حیات سیاسی خود را تجربه می‌کرد. اما این پایان چالش امنیتی در عراق تحت تاثیر برآمدن داعش نبود و روند تحولات بعدی این کشور صحنه بازی را به گونه دیگری رقم زد.

در نگاه نخست ظهور داعش در عراق فضا را جهت بهره‌گیری از گسل‌های بحران‌ساز قومی و مذهبی فراهم کرد و تمامیت عراق در یک وضعیت پیچیده قرار گرفت تا آنجا که داعشی‌ها به باقی ماندن و حکومت بر موصل بسنده نکردند بلکه تا کوه‌های شنگال -محل اصلی سکونت ایزدی‌ها- پیش رفتند و سبب آوارگی هزاران کرد ایزدی شدند و حملات دامنه‌داری نیز به سمت مناطق کردنشین سوریه و به خصوص در کوبانی انجام دادند. قبل از آن نیز نزدیک بود که اربیل مرکز منطقه کردستان هدف هجوم بی‌امان داعش قرار گیرد، که اگر حمایت‌های ایران نبود احتمالاً شرایط در کردستان عراق گونه‌ای دیگر رقم می‌خورد و وضع غیر از آن چیزی بود که اکنون هست. مجموعه این تحولات نشان داد نقش بازیگران منطقه‌ای به ویژه سه کشور ایران، ترکیه و عربستان سعودی در تقابل بوده و نقش ترکیه و عربستان در تجهیز داعش تعیین‌کننده بوده است. اگر چه سوریه در سال‌های اخیر صحنه ظهور گروه‌های نوخاسته و افراطی بوده لیکن عراق به آزمون چالش امنیتی در داخل و در منطقه تبدیل شده است. عراق در یک دهه گذشته روی آرامش به خود ندیده است. اما تحولات امنیتی و نظامی ماه‌های گذشته در این کشور بعد دیگری از ساحت امنیتی، اجتماعی و سیاسی در این کشور را به نمایش گذاشته است. چنانچه گسترش عملیات داعش در مناطق مختلف و علیه گروه‌های متعدد عراقی، این کشور را آبستن تغییرات دیگری کرد به نحوی که ضرورت تقابل با یک دشمن بیرونی زمینه را برای انسجام بیشتر در میان گروه‌های عراقی فراهم کرد و به عبارتی به تقویت حاکمیت ملی در عراق منجر شد؛ بدان مفهوم که فراخوانی و بسیج مردم از جانب مراجع و علمای دینی از یک سو و حرکت دولت جدید عراق در ایجاد انسجام میان ارتش و نظامیان عراق از طرف دیگر و به موازات آن تقابل پیشمرگه‌های کرد با گروه داعش عامل چنین انسجامی شد تا آنجا که «اتحاد نیروهای ملی» میان سه گروه عمده شیعیان، کردها و اهل سنت پدیدار شد و به عبارتی شرایط برای همفکری این سه گروه فراهم آمد. شاید این وضعیت فرصت استفاده از مدلی برای عراقی‌ها فراهم آورد که بتواند به پیشبرد برنامه دولت حیدر ‌العبادی در زمینه‌های امنیتی و انسجام نیروهای ملی و ارتش نظامیان عراق برای آزادسازی موصل بینجامد.

در حالی که ادامه حضور داعش در مناطقی چون انبار و در منطقه استراتژیک موصل آسیب‌ها و چالش‌های امنیتی در عراق را نمایان می‌سازد و نشان می‌دهد عراق با گذشت 12 سال از سرنگونی رژیم بعث هنوز به یک انسجام و توانمندی ملی در سازماندهی ارتش و نیروهای امنیتی نرسیده و همچنان محل تقابل جریان‌های سیاسی درونی و ملاحظات بازیگران بیرونی است اما عبور عراق از نقطه قرمز بحران امنیتی و از هم‌پاشیدگی به درجه‌ای از تثبیت اوضاع و همگنی بیشتر علیه داعش در عرصه ملی قابل تامل است و این مساله اکنون در شکلی از اتحاد نیروهای ملی پدیدار شده است و می‌تواند به همفکری و همکاری بیشتر میان کردها و اهل سنت در تقویت حاکمیت ملی منجر شود. اگر چه عراق همچنان دستخوش گسل‌های بحران‌ساز در داخل و عوامل برهم‌زننده در محیط پیرامونی است.