وقتی کووید 19 مزمن می‌شود

لورا یک خانم بریتانیایی که در اواسط دهه 20 زندگی به سر می‌برد بیماری خود را این‌گونه توصیف می‌کند: «نشانه‌ها در ماه مارس آشکار شدند. کووید 19 در ابتدا همانند یک مورد شدید آنفلوآنزا به نظر می‌رسید. سرفه‌های خشک، تب، تنگی نفس، فقدان حس بویایی، حالت تهوع و خستگی کلی بدن امان نمی‌داد.»

پس از سه هفته استراحت اوضاع رو به بهبودی گذاشت. اما با گذشت پنج ماه هنوز لورا خوب نشده بود. گاهی اوقات علائم بیماری برای یک یا دو هفته ناپدید می‌شوند اما بدون تردید بازمی‌گردند. لورا می‌گوید«‌وقتی علائم شدت می‌گیرند من حتی نمی‌توانم به تماس‌های تلفنی‌ از محل کار پاسخ دهم زیرا اگر زیاد صحبت کنم از نفس می‌افتم».

در ماه مارس هنگامی که کووید 19 به سرعت در کشورها شیوع یافت پزشکان بر نجات جان بیماران تمرکز کردند. به اشتراک‌گذاری سریع دانش، آزمایش‌های بالینی و تجربه‌های به‌دست‌آمده باعث شد تلفات ناشی از بیماری کاهش یابد. در بریتانیا، حدود نیمی از بیمارانی که در بخش مراقبت‌های ویژه بستری بودند در هفته‌های میانی ماه آوریل جان خود را از دست دادند. تا پایان ماه ژوئن میزان مرگ‌ومیر به 30 درصد کاهش یافت. این کاهش در کلیه گروه‌های سنی مشاهده شد و به آن معنا بود که مراجعه کمتر بیماران ضعیف و کهنسال به بیمارستان نمی‌توانست عامل آن باشد. در مکان‌هایی که از شدت همه‌گیری کاسته شد بخش‌های بیمارستانی توانستند مراقبت‌های بهتری فراهم کنند. با وجود این بهبود میزان دانش و آگاهی از نحوه درمان مهم‌ترین عامل بهبود وضعیت به شمار می‌رود.

پزشکان درس‌های زیادی آموختند. آنها دیگر با عجله مبتلایان به کووید 19 را به سمت دستگاه‌های اکسیژن‌ساز (ونتیلاتور) هل نمی‌دادند. میزان بیمارانی که در بخش‌های آی‌سی‌یوی بریتانیا به دستگاه اکسیژن‌ساز وصل بودند از 90 درصد در روزهای اولیه شیوع بیماری به 30 درصد در ماه ژوئن رسید. پروتکل‌های درمانی نیز بهتر شدند. اکسیژنی که از طریق لوله و سوراخ‌های بینی به بدن می‌رسید ضرر کمتری دارد و اغلب همان کار دستگاه را انجام می‌دهد. همچنین اضافه دگزامتازون سودمند بود. این دارو شانس زنده ماندن بیمارانی را که به اکسیژن نیاز دارند بالا می‌برد.

اکنون پزشکان و دانشمندان توجه خود را به کسانی معطوف کرده‌اند که از بیماری جان به‌ در بردند. شدت بیماری برخی از آنها از جمله لورا آنقدر زیاد نبود که به بستری در بیمارستان منجر شود. اما این افراد هیچ‌گاه آنقدر بهبود نیافتند که بتوانند به زندگی عادی بازگردند.

کووید 19 برای اکثر افراد یک بیماری خفیف و زودگذر است. بین یک‌سوم تا نیمی از افراد مبتلا هیچ نشانه‌ای در خود نمی‌بینند. در میان افرادی که واقعاً بدحال می‌شوند نیز نشانه‌های بیماری پس از دو تا سه هفته استراحت در منزل برطرف می‌شوند. در اروپا فقط سه تا چهار درصد از مبتلایان در بیمارستان بستری می‌شوند. اما همزمان آشکار می‌شود که گروه کوچک اما قابل توجهی از مبتلایان علائمی دارند که ماه‌ها طول می‌کشند. طولانی شدن درمان برای مبتلایان به ذات‌الریه که نوع دیگری از کووید 19 محسوب می‌شود امری غیرعادی نیست. همچنین زمان درمان افرادی که در آی‌سی‌یو بستری شدند و طبق تعریف بیماران بدحال به حساب می‌آیند طولانی‌تر است. اما بسیاری از پزشکان بالینی می‌گویند تعداد بیماران کووید 19 که مشکلات درازمدت دارند به نسبت مبتلایان به دیگر بیماری‌های ویروسی از قبیل آنفلوآنزا بسیار بیشتر است. علاوه بر این، مشکلات این گروه از بیماران تنوع بیشتری دارد و اغلب مواردی مانند علائم ریوی، قلبی و روانی را دربر می‌گیرد.

زخمی متحرک

از همان روزهای اولیه همه‌گیری گزارش‌های پراکنده‌ای از نمونه‌های بیماری درازمدت انتشار یافت. اما اکنون که بیش از 22 میلیون مورد ابتلای تاییدشده در جهان گزارش شده است و اکثر کشورهای ثروتمند در چند ماه گذشته شاهد اوج‌گیری شیوع بیماری بودند آمارهای بهتری از اثرات درازمدت ویروس کرونا اعلام می‌شود. مقاله‌ای که در 11 آگوست در نشریه پزشکی بریتانیا انتشار یافت به این نتیجه می‌رسد که 60 هزار نفر در بریتانیا علائم درازمدت دارند. این در حالی است که فقط شش درصد از جمعیت بریتانیا یعنی حدود چهار میلیون نفر تاکنون با این ویروس درگیر بوده‌اند.

شدت بیماری نشانه خوبی برای بروز مشکلات درازمدت است. ایان هال رئیس مرکز پژوهش‌های بیوپزشکی در دانشگاه ناتینگهام می‌گوید که 30 تا 40 درصد از بیمارانی که به دلیل ابتلا به کووید 19 بستری شدند شش تا هفت هفته پس از ترخیص باز هم علائم شدیدی از بیماری دارند. این درصد برای افرادی که در آی‌سی‌یو بستری شده‌ بودند بالاتر می‌رود. اما حتی افرادی مانند لورا که بیماری خفیف داشتند نیز در معرض خطر هستند. بر اساس مطالعه‌ای که اکثراً بیماران آمریکایی و بریتانیایی را رهگیری می‌کند 10 درصد از این افراد بیش از سه هفته بیمار می‌مانند. آنها با مشکلاتی از قبیل خستگی، تنگی نفس، بدن‌درد و مشکلات شناختی که به «مه مغزی» (Brain Fog) شهرت دارند دست‌وپنجه نرم می‌کنند. 

آویندرا ناث از موسسه ملی بهداشت آمریکا می‌گوید برخی مبتلایان به کووید 19 از بیماری‌های تشخیص داده‌نشده‌ای مانند دیابت یا کم‌کاری تیروئید رنج می‌برند. کووید 19 پرده از روی این بیماری‌های نهفته برمی‌دارد. در دیگران، مجموعه علائم شبیه همان‌هایی است که در مبتلایان به سندروم خستگی مزمن (CFS) دیده می‌شود. علت بیولوژیکی سندروم خستگی مزمن هنوز ناشناخته است اما داده‌های گردآوری‌شده در آمریکا نشان می‌دهند سه‌چهارم از موارد ابتلا به دنبال عفونت‌های ویروسی یا باکتریایی ظاهر می‌شوند. یک فرضیه آن است که سندروم محصول شکست سیستم ایمنی در مقابله با یک عفونت است. احتمال دارد که ویروس عامل کووید 19 یعنی SARS-COV2 عامل ایجاد این واکنش بیش از حد و درازمدت باشد.

اگر عامل ریشه‌ای ناشناخته بماند افزایش آگاهی از آنچه کووید 19 می‌تواند بر بدن وارد کند حداقل این فایده را دارد که بدانیم مبتلایان به علائم مزمن به چه نوع مراقبتی نیاز دارند. آسیب ریوی یکی از عواقب کووید 19 در اکثر موارد ابتلاست. التهاب بیش از حد نابودی بافت ریه و تشکیل اثرات زخم را به همراه دارد که جلوی جریان اکسیژن از ریه‌ها به خون را می‌بندد. این امر حتی در زمان نرمش‌های سبک به تنگی نفس می‌انجامد. مطالعات کوچک مربوط به بیماران کووید 19 که از بیمارستان مرخص شده‌اند نشان می‌دهند که 25 تا 30 درصد آنها از دشواری جریان اکسیژن رنج می‌برند. نمی‌توان تشخیص پیشاپیش انجام داد. دکتر هال می‌گوید افرادی که به خاطر دیگر عفونت‌های ویروسی در بخش مراقبت‌های ویژه تحت درمان قرار می‌‌گیرند معمولاً در زمانی کوتاه‌ 80 درصد از ریه آنها بهبود می‌یابد اما بهبود 20 درصد باقی‌مانده سه تا شش ماه به طول می‌انجامد. در برخی موارد نیز اثرات زخم ریه بدتر می‌شود به ویژه اگر فرد بعدها در طول زندگی مشکلات جدید سلامتی پیدا کند. یکی دیگر از اثرات کووید 19 که در دیگر ویروس‌های تنفسی دیده نمی‌شود ایجاد لخته ‌خونی است که باعث مشکلات تنفسی می‌شود. لخته‌هایی که در ریه تشکیل می‌شوند جلوی جریان خون را می‌گیرند و در نتیجه جذب اکسیژن دشوارتر می‌شود. ویروس کرونا به شکلی دیگر نیز تنگی نفس ایجاد می‌کند. این ویروس به دیواره رگ‌های خونی آسیب می‌زند و میزان جریان خون در آنها را محدود می‌سازد. کووید 19 به قلب نیز آسیب می‌زند. این ویروس بافت‌های پیرامون قلب و رگ‌های خونی مسیر مواد مغذی به آن را ملتهب می‌کند. در نهایت ماهیچه‌های قلب ضعیف می‌شوند و سکته قلبی اتفاق می‌افتد. در این مورد نیز لخته‌های خونی نقش دارند چراکه قلب باید با قدرت بیشتری بتپد تا بتواند خون را در رگ‌های نیمه‌بسته به جریان اندازد. این امر در طول زمان تضعیف ماهیچه‌ها را به همراه دارد.

هیچ‌کس دقیقاً نمی‌داند این مشکلات قلبی هرچند وقت یک‌بار بروز می‌کنند. دکتر کلاید یانسی متخصص قلب در دانشگاه نورث وسترن می‌گوید اخبار نگران‌کننده‌ای از آلمان به گوش می‌رسد. مطالعه اخیر با استفاده از اسکن MRI نشان داد کووید 19 باعث ایجاد التهاب و دیگر تغییرات در قلب می‌شود از جمله در میان کسانی که در بیش از دو ماه قبل از اسکن تست مثبت داشته‌اند و اکنون هیچ علائمی ندارند. این تغییرات قلبی کوچک بودند و به خودی خود هیچ علائم بالینی ایجاد نمی‌کردند. اما به گفته دکتر یانسی حتی یک آسیب جزئی به قلب اگر مدتی دراز به طول انجامد می‌تواند سکته قلبی را به همراه آورد.

اثرات درازمدت کووید 19 بر سیستم عصبی و مغز کمتر از همه شناخته‌شده هستند. افرادی که علائم درازمدت کووید 19 دارند از سردرد، سوزن‌سوزن شدن و خواب‌ رفتن پاها و دیگر مشکلات عصبی شکایت می‌کنند. مشکلاتی مانند بی‌نظمی ضربان قلب، خشکی دهان و مشکلات گوارشی که حاکی از آسیب به سیستم عصبی هستند در میان مبتلایان رواج دارند. اما علت دقیق این ناراحتی‌ها در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. درست همان‌گونه که هیچ‌کس نمی‌داند چرا بیش از نیمی از مبتلایان به طور موقت حس بویایی خود را از دست می‌دهند. (برخی از افرادی که دچار فقدان حس بویایی نمی‌شوند شاهد تغییر در عملکرد آن هستند به گونه‌ای که بوی اشیا در مقایسه با زمان قبل از ابتلا به بیماری تفاوت دارد). پزشکانی که با مجموعه گیج‌کننده‌ای از علائم روبه‌رو هستند و نمی‌توانند دقیقاً توضیح دهند اشکال از کجاست به‌شدت نیازمند راهنمایی و راه‌حل هستند.

یک‌سوم از پزشکان عمومی بریتانیا بیمارانی دارند که پس از پایان کووید 19 همچنان علائم درازمدت دارند. در حال حاضر تنها کاری که می‌توانند انجام دهند آن است که بیماران را به مراکز بازپروری و تقویت ریه و قلب ارجاع دهند. این نوع درمان می‌تواند با روشی به سادگی یک تمرین تنفس کیفیت زندگی بیماران را بهبود بخشد. بریتانیا، بلژیک و دیگر کشورها در حال تدوین برنامه‌های تخصصی بازپروری پس از کووید 19 برای افرادی هستند که از بیماری نجات یافته‌اند. فهرست انتظار از همین الان پر شده است. وقتی دانش و آگاهی کافی وجود ندارد پزشکان باید به درس‌هایی که از بیماری‌های گذشته آموخته‌اند مراجعه کنند. علائم مزمن صرفاً به بیماری کووید 19 محدود نمی‌شوند. بهبود کامل دیگر بیماری‌های ویروسی از قبیل آنفلوآنزا گاهی چند ماه طول می‌کشد. داده‌های مربوط به سندروم خستگی مزمن نشان می‌دهند که بهترین شانس بهبودی در سه ماه اول وجود دارد. داده‌های تخصصی‌تر در راه هستند. مطالعات در آمریکا، بریتانیا، چین و اروپا هزاران بیمار را بررسی می‌کنند و انتظار می‌رود در چند ماه آینده نتایج اولیه خود را گزارش دهند. اما  در حال حاضر افرادی که از اثرات درازمدت بیماری رنج می‌برند نه‌تنها باید با علائم جسمانی آن کنار بیایند بلکه باید بپذیرند که معلوم نیست چقدر طول می‌کشد تا آنها به سلامتی بازگردند.

منبع: اکونومیست