به سمت نظام چندقطبی

در دو قرن گذشته نظام پولی بین‌الملل تحولات زیادی را پشت سر گذاشت و از استاندارد طلا به سمت وضعیت کنونی نرخ منعطف ارز پیش رفت. اما یک ویژگی پایدار ماند. این نظام تقریباً همواره تحت سلطه یک واحد پولی قرار داشت. این واحد پولی تا قبل از جنگ جهانی اول استرلینگ پوند بود. پس از یک دوران پرتلاطم سلطه دلار و استرلینگ در دوران بین دو جنگ جهانی سرانجام پس از جنگ جهانی دوم این دلار بود که توانست سلطه همه‌جانبه‌ای به دست آورد.

حاکمیت دلار توانست از قرارداد برتون-وودز که پایانی را برای استاندارد مبادله دلار تعیین می‌کند جان سالم به‌در برد و پس از بحران مالی جهانی حتی قدرتمندتر از گذشته ظاهر شود. همزمان رقبای جدید آن یعنی یورو و یوآن در حال قدرت‌نمایی هستند. اما این رقابت پولی ژئوپولتیک به کجا می‌رسد و ما چگونه باید خود را آماده سازیم؟ ما می‌توانیم با نگاهی به درس‌های برگرفته از تاریخ سناریوها را دنبال و برنامه‌های احتیاطی را برای مرحله بعدی نظام پولی بین‌المللی تدوین کنیم.

سلطه دلار

امروزه سلطه دلار، ایالات متحده را به بانکدار جهان تبدیل کرده است. به این ترتیب آمریکا از حقوق ویژه و امتیازات خاصی برخوردار است و همزمان، به گفته والری ژیسکار دستن، وظیفه و تکالیف فوق‌العاده‌ای دارد. این کشور به طور مستقیم و غیرمستقیم عرضه‌کننده اصلی دارایی‌های ایمن و نقدشونده به سایر نقاط جهان، انتشاردهنده واحد پولی مسلط در صورت حساب‌های تجاری، بزرگ‌ترین قدرت در سیاست‌ پولی جهان و مهم‌ترین وام‌دهنده و آخرین پناهگاه به‌شمار می‌رود.

این ویژگی‌ها یکدیگر را تقویت می‌کنند. سلطه دلار در صورت حساب‌های تجاری باعث می‌شود وام‌های دلاری جذابیت بیشتری پیدا کنند. این به نوبه خود قیمت‌گذاری با دلار را مطلوب‌تر می‌سازد. نقش ایالات‌متحده به عنوان آخرین بانک پناهگاه وام‌های دلاری را ایمن‌تر می‌کند و این به نوبه خود مسوولیت این کشور را در دوران بحران سنگین‌تر می‌سازد. تمام این عوامل جایگاه ویژه ایالات متحده در جهان را محکم می‌سازند.

این بدان معنا نیست که در نظام پولی بین‌المللی دلارمحور همه‌چیز روبه‌راه باشد. در تمام چرخه‌های بازاری تقاضای جهانی فزاینده و سیری‌ناپذیری برای دارایی‌های ایمن یا کم‌خطر دیده می‌شود. کمبود دارایی‌های ایمن باعث می‌شود نرخ بهره برای سرمایه‌گذاری‌های نسبتاً بدون خطر به پایین‌ترین سطوح خود در طول تاریخ برسد و چالش‌های جهانی جدی و مداومی برای ثبات اقتصاد کلان (از طریق افزایش احتمال رسیدن نرخ بهره به حد پایین صفر) و ثبات مالی (از طریق تشویق سرمایه‌گذاران به ریسک‌پذیری در جست‌وجو برای بازدهی بالا) پدید می‌آورد.

همزمان شرایط برای بروز معمای تریفین (Triffin) جدید فراهم می‌شود. در درازمدت، تنها راهی که از طریق آن آمریکا می‌تواند به تقاضای فزاینده جهانی برای دارایی‌های ایمن پاسخ دهد آن است که ظرفیت‌های بودجه‌ای و مالی خود را گسترش دهد. این اقدام می‌تواند اعتماد سرمایه‌گذاران را به دلار کاهش دهد و به بحران‌های پرتلاطم منجر شود. این همان مکانیسمی است که رابرت تریفین اقتصاددان بلژیکی یک دهه قبل پیش‌بینی کرده بود. مکانیسمی که آمریکا را وادار کرد پس از هجوم جهانی به سمت واحد پولی آن کشور از استاندارد طلا خارج شود و نرخ دلار را شناور سازد. به این ترتیب نظام برتون-وودز نیز فروپاشید.

ورود غیرقابل اجتناب رقبای جدیدی مانند یورو و یوآن به بازی پولی جهانی می‌تواند در درازمدت راهی برای برون‌رفت فراهم سازد. همچنین رقابت می‌تواند نظام پولی بین‌الملل را ایمن‌تر و کارآمدتر کند و مزایای معمولی خود را ارائه دهد. این رقابت می‌تواند خطر کمبود دارایی‌های ایمن را جذب کند، معمای جدید تریفین را از سر راه بردارد و بار سنگین وظایف فوق‌العاده و امتیازات ویژه را از آمریکا بگیرد.

گام‌های استوار

با این حال یک نظام پولی بین‌المللی که به معنای واقعی چندقطبی باشد به زودی ایجاد نخواهد شد. چین و منطقه یورو گاهی اوقات گام‌های جسورانه‌ای در جهت تقویت نقش بین‌المللی واحد پولی خود برمی‌دارند اما شهرت و نهادها چیزی نیست که یک‌شبه به دست آید. همچنین هماهنگی در جهت حفظ وضعیت موجود همچنان ادامه دارد.

علاوه بر این، بی‌ثباتی پولی در دوران بین دو جنگ و زمانی که دلار و استرلینگ پوند همزمان وجود داشتند باید به ما یادآوری کند که ممکن است در میان‌مدت بی‌ثباتی زیادی را شاهد باشیم. طبق گفته راگنار نرکسه اقتصاددان اهل استونی، بخشی از این بی‌ثباتی از اقدامات سرمایه‌گذارانی ناشی می‌شود که مرتباً پورتفوهای خود را با ارزهای مختلف تغییر می‌دهند. درسی که اکنون می‌آموزیم آن است که با ظهور رقبای دلار اگر سرمایه‌گذاران بین‌المللی بخواهند از دلار خارج شوند جای دیگری برای روی آوردن دارند. این می‌تواند خود به سفته‌بازی‌های بی‌ثبات‌کننده دامن زند و به بروز بحران اعتماد منجر شود. در مجموع تحقق مزایای رقابت پولی به زمان نیاز دارد. در این فاصله، سرمایه‌گذاران باید خود را برای یک دوره بالقوه بی‌نظم گذار به نظام پولی بین‌المللی چندقطبی آماده سازند. جامعه بین‌المللی می‌تواند برای آمادگی برای این چالش‌ها گام‌های محکمی بردارد. به ویژه این جامعه می‌تواند تلاش کند تا فرآیند گذار به یک نظام چندقطبی واقعی سرعت گیرد. اما مهم‌ترین و قابل‌ اجراترین اولویت آن است که شبکه ایمنی مالی جهانی تقویت شود. این کار با دو هدف تاب‌آورسازی نظام مالی جهانی و کاهش کمبود جهانی دارایی‌های ایمن صورت می‌گیرد. به این ترتیب می‌توان اثرات مخرب و بی‌ثبات‌کننده را کاهش داد.

از میان اقدامات ضروری می‌توان به حفظ توانایی بانک‌های مرکزی و دولت‌ها برای ایفای نقش آخرین وام‌دهنده پناهگاه در کشور خودشان اشاره کرد. دیگر اقدامات توافقات غیرمتمرکز بین کشورها را تشویق می‌کنند. به عنوان مثال می‌توان به توافق اشتراک ذخایر اشاره کرد که در آن چندین کشور ذخایرشان را روی هم می‌گذارند تا هزینه‌ها را کاهش دهند. همچنین توافق خط سوآپ دوجانبه بین‌ بانک‌های مرکزی به هر بانک امکان می‌دهد تا در قبال وثیقه ارز دیگری را وام بگیرد. سرانجام، اقدامات دیگر شامل تقویت تسهیلات موجود و گسترش ظرفیت مالی صندوق بین‌المللی پول می‌شود که در قلب نظام چندجانبه قرار دارد. همچنین این سازمان باید حمایت بیشتری از توافقات غیرمتمرکز به عمل آورد.

شاید از یک جنبه تندروانه‌تر بتوانیم از طریق پذیرش و مدرنیزه کردن ایده‌های قدیمی برنامه‌های کینز-تریفین نقش بزرگ‌تری را برای صندوق بین‌المللی پول متصور شویم. صندوق می‌تواند از طریق مدیریت یک نهاد سپرده‌گذاری جهانی بر مبنای حق برداشت کنونی توافق‌نامه‌های اشتراک ذخایر را متمرکز سازد. این صندوق همچنین می‌تواند شبکه‌های غیرمتمرکز، پراکنده و نامنظم خطوط سوآپ دوجانبه بانک‌های مرکزی را چندجانبه و آنها را با یک ساختار ستاره‌شکل تقویت سازد. این وظیفه را می‌توان از طریق ایفای نقش اتاق پایاپای مرکزی برای طرفین یا تضمین خطوط سوآپ دوجانبه با ارائه تسهیلات سوآپ کوتاه‌مدت توسط صندوق به انجام رساند. رودیگر دورن‌باخ اقتصاددان موسسه فناوری‌ ماساچوست جمله مشهوری دارد که می‌گوید: «در علم اقتصاد، رویدادها بیشتر از آن چیزی که فکر می‌کنید زمان می‌برند و زودتر از آنچه فکر می‌کردید اتفاق می‌افتند.» اکنون زمان خوبی برای آماده شدن است.

منبع: finance & development