نمک‌زدایی

کارخانه نمک‌زدایی سورک (Sorek) در 15کیلومتری جنوب تل‌آویو به طرز ترسناکی خلوت است. سورک بزرگ‌ترین کارخانه آب‌شیرین‌کن جهان است که سالانه 230میلیون مترمکعب آب شیرین تولید می‌کند. این میزان حدود یک‌پنجم مصرف داخلی اسرائیل را تشکیل می‌دهد. با وجود این برای راه‌اندازی این کارخانه فقط به 20 کارمند نیاز است. آب دریا از فاصله یک کیلومتری به کارخانه پمپ می‌شود. این آب در ابتدا از چند تانکر و به آرامی از درون بستر ماسه‌ها عبور می‌کند تا تمیز شود و سپس به سمت پرده‌های «اسمز معکوس» (Reverse Osmosis) پمپ می‌شود.

این فرآیند بر اساس طرحی صورت می‌گیرد که حق مالکیت آن به آقای سیدنی لوئب (Sidney Loeb) دانشمند آمریکایی تعلق دارد. او این اختراع را در اوایل دهه 1960 به ثبت رساند و سپس به اسرائیل مهاجرت کرد. او شاهد بود که اختراعش در نهایت تمامی رقبا را از صحنه بیرون راند و نه‌تنها در مکان جدید ، بلکه در سراسر جهان به فناوری اصلی نمک‌زدایی تبدیل شد تا 69 درصد از آب نمک‌زدایی‌شده جهان را تولید کند. این روش‌ها قطعاً موثرند. آب به ‌دست آمده هیچ مزه‌ای ندارد. در واقع نداشته‌های آن از جمله کلیسم و منیزیم بیشتر از آلاینده‌ها نگرانی ایجاد می‌کنند.

نمک‌زدایی درمان همه دردها نیست

اما این مشکلات بی‌اهمیت هستند و به راحتی برطرف می‌شوند. در نگاه اول چنین به نظر می‌رسد که نمک‌زدایی پاسخی برای رفع نیاز جهانی به آب است. آب دریا تمام‌شدنی نیست. در واقع تغییرات اقلیمی باعث شد سطح آب دریاها بالاتر رود. اما فرآیند شیرین‌سازی آب نیز با همان سرعت پیش می‌رود.

به تازگی منظور قدیر از موسسه آب، محیط زیست و سلامت در دانشگاه سازمان ملل به همراه دیگر دانشمندان داده‌های موجود را تحلیل کرد و به این نتیجه رسید که 15906 کارخانه در سطح جهان در حال فعالیت هستند و روزانه 95 میلیون مترمکعب آب شیرین تولید می‌کنند.

اسرائیل از قبل پنج کارخانه دارد و اکنون برای دو کارخانه دیگر برنامه‌ریزی می‌کند. این رژیم قصد دارد تولید سالانه آب شیرین را از 600 میلیون مترمکعب کنونی به 1 /1 میلیارد مترمکعب تا سال 2030 برساند.

با این حال در جداول اصلی جهانی اسرائیل یک تولیدکننده جزء به شمار می‌رود و سهم دودرصدی آن در مقایسه با عربستان سعودی (5 /15 درصد)، امارات متحده عربی (1 /10 درصد) و کویت (7 /3 درصد) ناچیز است. تعجبی ندارد که حدود نیمی (48 درصد) از تولید آب شیرین جهان در خاورمیانه و شمال آفریقا اتفاق می‌افتد. چین و آمریکا نیز ظرفیت‌های زیادی دارند. در هشت کشور مالدیو، سنگاپور، قطر، مالتا، آنتیگوا، کویت، باهاما و بحرین میزان تولید آب شیرین از میزان برداشت آب از منابع طبیعی بیشتر است.

بررسی مکان‌هایی که از تاسیسات آب‌شیرین‌کن استفاده می‌کنند نشان می‌دهد که فرآیند نمک‌زدایی به دو دلیل درمان همه دردها نیست. جغرافیا دلیل اول است. اگر قرار است دریا منبع تغذیه باشد انتقال آب شیرین‌شده به مناطق دور در داخل کشور (مثلاً غرب چین) بسیار پرهزینه خواهد بود. ثانیاً فرآیند نمک‌زدایی حتی در مناطق ساحلی هزینه زیادی دارد و به همین دلیل دوسوم از تاسیسات موجود در کشورهای پردرآمد هستند.

بخشی از هزینه‌ها به هزینه سرمایه کارخانه مربوط می‌شود. تاسیسات سورک به 400 میلیون دلار سرمایه‌گذاری نیاز داشت. صنعت نمک‌زدایی از آب دریا در اسرائیل نمونه‌ای برجسته از بی‌توجهی به یکی از اصول اصلی سیاست‌های مدیریت آب که آن را یک کالای عمومی می‌داند به شمار می‌رود. یک قطره باران از همان لحظه‌ای که از ابر می‌چکد به دولت تعلق دارد اما از پنج کارخانه آب‌شیرین‌کن رژیم صهیونیستی چهار کارخانه به بخش خصوصی تعلق دارند. دلیل دوم افزایش هزینه‌های مصرف انرژی این تاسیسات است که عمدتاً بین نصف تا دوسوم از کل هزینه آب شیرین را به خود اختصاص می‌دهد. اسرائیل با استفاده از روش‌های نوآورانه تا حدی موفق شد کارایی انرژی را بالا برد. هم‌اکنون بهای هر مترمکعب آب شیرین تاسیسات

سورک 5 /0 تا 55 /0 دلار است در حالی که بهای آب اولین کارخانه که در سال 2005 با مشارکت بخش خصوصی و دولتی در منطقه آشکلون (Ashkelon) ساخته شد 78 /0 دلار بود.

مقاله دانشگاه سازمان ملل به مشکل سوم حاصل از نمک‌زدایی اشاره می‌کند: با لجن نمکی (شوراب) باقی‌مانده از آب نمک‌زدایی‌شده چه باید کرد؟ در تاسیسات سورک این شوراب توسط یک لوله به دو کیلومتر دورتر در دریا پمپ می‌شود. در کل جهان کارخانه‌های آب‌شیرین‌کن تقریباً 50 درصد بیشتر از آب شیرین خود (5 /141 مترمکعب در روز) شوراب تولید می‌کنند.

پژوهشگران نگران تهدیدی هستند که تخلیه بدون کنترل شوراب در دریا متوجه زندگی آبزیان می‌سازد. در کمترین حالت، این اقدام میزان شوری آب‌های اطراف را بالا می‌برد و باعث می‌شود اکسیژن حل‌شده در آب کاهش یابد. اما در برخی مواقع امکان دارد که شوراب حاوی مواد شیمیایی سمی باشد که در فرآیند نمک‌زدایی به‌کار می‌روند. در حالت خوش‌بینانه می‌توان از شوراب در کشت آبی استفاده کرد. صنعتی که در آن تولید بیوماس ماهی 300 درصد افزایش داشته است.

دریا تنها منبع تولید آب مصنوعی در اسرائیل نیست. این کشور 86 درصد از آب مصرف‌شده را بازیابی و استفاده می‌کند. اسرائیل از این بابت مقام اول را در جهان دارد. اسپانیا فقط با بازیافت 20 درصد از آب مصرف‌شده با فاصله‌ای زیاد در جایگاه دوم قرار می‌گیرد. آب بازیابی‌شده از آب شیرین‌شده ارزان‌تر است و عمدتاً برای کشاورزی به‌کار می‌رود. 52 درصد از مصرف آب اسرائیل در بخش کشاورزی است. حدود 10 درصد از آب بازیابی‌شده به طبیعت (مثلاً برای افزایش آب رودها) بازگردانده می‌شود یا برای آتش‌نشانی به‌کار می‌رود.

به این ترتیب آب شیرین گران‌قیمت فقط در لوله‌کشی‌های منازل مردم جریان می‌یابد. سنگاپور در این روش یک گام جلوتر است. فاضلاب بازیابی‌شده در این کشور قابل نوشیدن است، آب تازه از تصفیه‌ فاضلاب با فناوری پیشرفته غشایی و گندزدایی با نور ماوراءبنفش به دست می‌آید. چهار کارخانه حدود 30 درصد از آب شرب کشور را تامین می‌کنند که سه برابر میزان آب حاصل از ذخیره باران است.

همه این اقدامات به پول نیاز دارند. اسرائیل و سنگاپور تلاش می‌کنند تمام هزینه‌ها را از مصرف‌کنندگان بگیرند هرچند سنگاپور به مصرف‌کنندگان کم‌درآمد یارانه می‌دهد. در هر دو مورد، قیمت‌گذاری اهمیت آب در امنیت ملی را به مصرف‌کنندگان گوشزد می‌کند و یادآور واقعیتی است که آقای شور (Schor) از اداره آب اسرائیل بیان کرد: «نمک‌زدایی پرهزینه‌ترین روش برای تولید یک مترمکعب آب شیرین و صرفه‌جویی ارزان‌ترین روش برای آن است.»

منبع: اکونومیست