توتالیتاریسم ارزی

بعد از پایان جنگ جهانی دوم، به دلیل کمبود ذخایر ارزی و در شرایط کسری تجاری و خروج سرمایه، بسیاری از کشورها به سیاست کنترل ارز (exchange control) روی آوردند. سیاستی که نیروهای اقتصادی بازار را کنار می‌زد و سعی می‌کرد ترازهای پرداخت را تصحیح کند. یکی از ابزارهای بسیار مهم در کاربست سیاست کنترل ارز، اجرای قانون پیمان‌سپاری ارزی بود که پیش از پایان جنگ جهانی نیز در کارنامه بسیاری از کشورها (از جمله ایران در سال 1319 شمسی) وجود داشت. طبق این قانون، دولت و بانک مرکزی هر کشور، در زمان کسری منابع ارزی، تمایل نرخ ارز برای افزایش و خروج سرمایه، صادرکنندگان خود را موظف می‌کرد که همه یا بخشی از ارز حاصل از صادرات خود را به کشور بازگردانند و آن را به بانک‌هایی که از سوی بانک مرکزی تعیین می‌شد، بفروشند. بعد از جنگ جهانی و با مطرح شدن سیاست‌های تجارت آزاد و جهانی‌شدن، بسیاری از کشورها سیاست‌های کنترل ارز را کنار گذاشتند و با تاسیس صندوق بین‌المللی پول، کشورهایی که به عضویت این صندوق درمی‌آمدند موظف به این بودند که هرچه سریع‌تر سیاست کنترل ارز خود را کنار گذارند. اگرچه IMF به تعدادی از کشورهای در حال گذار و فقیر که با کسری شدید تراز پرداخت‌ها و نوسانات شدید نرخ ارز مواجه بودند، اجازه می‌داد که ابزارهای مختلف کنترل ارز همچون پیمان‌سپاری ارزی را در موارد خاصی اجرا کنند. با این حال تا پایان دهه 90 میلادی پیمان‌سپاری ارزی به عنوان یکی از ابزارهای کنترل ارز در این کشورها کنار گذاشته شد و در ایران نیز با آغاز دهه 80 شمسی، قانون پیمان‌سپاری ارزی از بین رفت. اگرچه کشورهایی همچون هند، اتیوپی، ساموآ و... هنوز هم قانون پیمان‌سپاری ارزی را به اشکال مختلف و با ریشه‌های بحران ارزی متفاوت، اجرا می‌کنند. این روزها زمزمه کاربست این ابزار در ایران مجدداً به گوش می‌رسد. به طوری که به نظر می‌رسد دولت به دلیل مشکلات ارزی‌ که با آن دست و پنجه نرم می‌کند، مجدداً «توتالیتاریسم ارزی» را مدنظر قرار داده است.

از همین رو در این پرونده به طور مفصل به این موضوع پرداخته‌ایم که پیمان‌سپاری ارزی اساساً چیست، ریشه در کدام دسته از سیاست‌های ارزی دارد و با چه هدفی اجرا می‌شود؟ این ابزار سیاست کنترل ارزی در کدام اقتصادها استفاده شده و چه پیامدهایی می‌تواند داشته باشد؟ همچنین به این سوال پاسخ داده‌ایم که رابطه پیمان‌سپاری ارزی با حساب سرمایه چیست و اینکه چه ابزارهایی می‌توانند جایگزین آن شوند.