صکوک و آینده

بازارهای سهام خلیج فارس تعطیلات مسیحی را رعایت نمی‌کنند اما روز 25 دسامبر معمولاً آرام می‌گیرند. با این حال سهام شرکت اکتشافی دانا گاز در بورس ابوظبی روز کریسمس سروصدا به پا کرد و 2 /13 درصد افزایش یافت تا مکملی بر شش ماه هیجانات آن در بورس باشد. این افزایش ارزش به خاطر پیروزی این شرکت بر دولت اقلیم کردستان عراق در مناقشه بر سر دو میلیارددلاری بود که این شرکت و شرکای آن در کنسرسیوم به خاطر تاخیر در پرداخت‌ها بدهکار بودند. همزمان سهامداران شرکت به این نتیجه رسیدند که قرار نیست داناگاز در آینده نزدیک پاسخگوی طلبکاران باشد. این طلبکاران از زمانی که شرکت از پرداخت پول اوراق اسلامی (صکوک) که در اکتبر سررسید شدند امتناع کرد، جدالی را برای مطالبات‌شان آغاز کردند. دانا می‌گوید این شرکت مشاوره حقوقی دریافت کرده است مبنی بر اینکه آن اوراق اسلامی دیگر با اصول شریعت انطباق ندارند، بنابراین در امارات متحده عربی فاقد وجاهت قانونی هستند. این شرکت که در ماه جولای با مشکلات نقدینگی مواجه شده بود از بازپرداخت کوپن‌ها (برگه‌های توزیع سود صکوک) خودداری کرد. یک دادگاه بریتانیایی در ماه نوامبر حکم داد از آنجا که اوراق تحت قانون بریتانیا منتشر شده‌اند باید فقط تحت مفاد این قانون بررسی شوند و از این‌رو شرکت ملزم است سود آنها را بپردازد. به استدلال قضات، ریسک عدم انطباق با شریعت در امارات متحده عربی صرفاً متوجه شرکت دانا می‌شود. 

صنعت امور مالی اسلامی از این حکم استقبال کرد. از آنجا که دریافت سود طبق شریعت ممنوع است اوراق صکوک با دارایی‌ها پشتیبانی می‌شوند. سرمایه‌گذاران در دوره قبل از سررسید اوراق سهمی توافقی از سود را دریافت می‌کنند. با وجود این احتمالات بسیار زیادی وجود دارد و هیچ مقامی نیست که حرف آخر را در مورد انطباق اوراق با شریعت بزند. در نتیجه سرمایه‌گذاران به نظرات علما اتکا می‌کنند هر چند علما همیشه هم‌نظر نیستند. امتناع شرکت دانا از بازپرداخت اوراق این نگرانی را در میان سرمایه‌گذاران به وجود آورده است که مبادا دیگر ناشران از همین بهانه استفاده کنند و از انجام تعهدات خود سر باز زنند. محمد خنیفر از بانک توسعه اسلامی مستقر در عربستان می‌گوید پس از صدور حکم دادگاه بریتانیا صنعت مالی 70درصد آسوده‌خاطر شد. اما این پیروزی ممکن است ظاهری باشد. طلبکاران دانا برای دستیابی به دارایی‌های داخلی این شرکت به حکم دادگاه‌های امارات نیاز دارند. نتیجه این شکایت قابل پیش‌بینی نیست. قرار بود اولین جلسه دادگاه در مورد قانونی‌ بودن معامله 25 دسامبر برگزار شود اما برگزاری آن تا ماه می به تاخیر افتاد. دسترسی به دارایی‌های خارجی دانا در مصر، کردستان و بحرین نیز احتمالاً به همان اندازه دشوار خواهد بود. بررسی حقوقی این شرکت در مصر با درهای بسته مواجه شد و اجرای احکام دادگاهی در عراق و بحرین نیز ساده نخواهد بود. 

زمان به نفع شرکت دانا گاز است. این شرکت اعلام کرد علیه حکم دادگاه بریتانیا اقدام می‌کند. در دادگاه امارات نیز هر طرف که بازنده شود همین کار را انجام داده و به حکم اعتراض خواهد کرد. بنابراین رویه دادگاهی ممکن است سال‌ها به طول انجامد. هزینه‌های دادگاهی بستانکاران‌ -که گلدمن‌ساکس و بلک‌راک در راس آنها قرار دارند- به زودی سر به فلک می‌کشد. استیوارد اور از بنگاه حقوقی کلیفورد عقیده دارد دارندگان اوراق صکوک در نهایت مجبور می‌شوند بر سر میز مذاکره بیایند. تجربه‌های گذشته نشان می‌دهد این اشخاص احتمالاً ضرری را در ارزش صوری اوراق متقبل می‌شوند. تحلیلگران در امارات نگران هستند که اگر سایر ناشران متخلف از قوانین داخلی و اسلامی به عنوان سپری برای خود استفاده کنند کل بازار صکوک آسیب خواهد دید. 

در حال حاضر تقاضای کلی برای صکوک همچنان قوی است. اما تمایل برای ناشران رتبه‌بندی‌ نشده یا دارای رتبه زیر سرمایه‌گذاری (Sub-investment) به سرعت تضعیف خواهد شد. در ماه‌های اخیر واکنش صنعت مالی به پرونده دانا آن بود که قراردادهای صکوک را با اضافه کردن بندهایی محکم‌تر کنند. طبق آن ناشران صکوک نمی‌توانند وضعیت انطباق با شریعت اوراق را زیر سوال برند. دیوید مایلز از بنگاه مشاورتی برلینگ از این بند‌ها استقبال می‌کند اما می‌گوید آنها مشکل را حل نمی‌کنند. از طرف دیگر نمی‌توان انتظار داشت تمام صکوک جدید تحت قانون انگلستان قرار گیرند. پشتوانه برخی از این صکوک دارایی‌هایی ملموس مانند املاکی هستند که در دیگر حوزه‌های قانونی قرار دارند. قضیه شرکت دانا به همگان یادآوری می‌کند که نه‌تنها استاندارد‌های مشترکی در زمینه امور مالی اسلامی وجود ندارد بلکه احکام دادگاهی نیز زمانی به بستانکاران کمک می‌کند که آن احکام قابل اجرا باشند.