تب و تاب سرمایه

بررسی ترکیب سپرده‌ها در نمونه منتخب بانکی (نمونه منتخب، شامل بانک‌هایی است که به صورت پیوسته اقدام به ارائه گزارش عملکرد ماهانه خود بر روی سایت کدال می‌کنند. مجموع مانده سپرده این 11 بانک (ملت، صادرات، تجارت، پاسارگاد، پارسیان، دی، کارآفرین، اقتصاد نوین، سینا، خاورمیانه و پست‌بانک) در پایان دی‌ماه حدود 9850 هزار میلیارد ریال بوده است که این رقم بیش از 45 درصد از کل سپرده‌های نظام بانکی را شامل می‌شود) نشان می‌دهد که طی دی‌ماه سهم سپرده‌های بانکی یک‌ساله برای سومین ماه متوالی کاهش یافته است و به رقم 5 /41 درصد رسیده است. این رقم، کمترین سهم برای سپرده‌های یک‌ساله از ابتدای تابستان است. به نظر می‌رسد که این روند سه‌ماهه، ناشی از تحولات پس از افزایش قیمت بنزین (تحریک مجدد انتظارات تورمی و افزایش فرصت‌های سفته‌بازی) در اقتصاد است. هرچند که کاهش سهم نسبی سپرده‌های یک‌ساله به معنای کاهش هزینه سود سپرده خواهد بود و می‌تواند برای بانک‌ها به صورت نسبی مطلوب تلقی شود اما اثرات کلان این موضوع برای اقتصاد ایران، افزایش سرعت گردش پول خواهد بود.

سهم سپرده‌های جاری نیز در سه ماه اخیر و متاثر از تحولات، به سرعت افزایش یافته است و از محدوده کمتر از 14 درصد در مهرماه به حدود 17 درصد در دی‌ماه رسیده است. افزایش گرایش به سپرده‌های جاری در دی‌ماه فزاینده بوده؛ به‌طوری که بیش از 60 درصد سپرده‌های ایجادشده در این ماه، از سپرده جاری تشکیل شده است. با توجه به این تغییرات و با در نظر گرفتن اینکه ماه‌های بهمن و اسفند (بنا به دلایلی نظیر خریدهای پایان سال) غالباً با افزایش سهم سپرده‌های جاری همراه هستند، انتظار می‌رود که این نسبت در ماه‌های آینده باز هم افزایش یابد. به این ترتیب، افزایش نوسانات بازارهای مختلف تا پایان سال دور از انتظار نخواهد بود.

در کنار کاهش سهم سپرده‌های مدت‌دار و افزایش سهم سپرده‌های دیداری، بررسی منابع واردشده به صندوق‌های درآمد ثابت نیز گویای کاهش محسوس نرخ رشد ماهانه منابع جذب‌شده طی سه ماه اخیر، به ویژه دی‌ماه است. با توجه به آنکه این صندوق‌ها، از نظر ماهیت برای سرمایه‌گذاران شبیه به سپرده‌های بلندمدت تلقی می‌شوند، کاهش نرخ رشد منابع ورودی به آنها به معنای تایید فرضیه عدم جذابیت نرخ‌های فعلی ابزارهای درآمد ثابت برای سرمایه‌گذاران است.

بررسی تعداد سرمایه‌گذاران صندوق‌های درآمد ثابت نیز گویای کاهش حدود 80 هزارنفری (8 /3درصدی) سرمایه‌گذاران آنها در ماه‌های آبان و آذر است. تعداد سرمایه‌گذاران این صندوق‌ها در آذرماه به حدود دو میلیون نفر رسیده که این رقم، کمترین تعداد از مردادماه 96 تاکنون است. به این ترتیب، مجموع شواهد صندوق‌های درآمد ثابت گویای کاهش جذابیت این ابزار برای سرمایه‌گذاران است.

گردش پول و حجم تراکنش‌ها

آمار مربوط به شاخص مدیران خرید نشان می‌دهد شامخ طی چند ماه گذشته با ثبات نسبی در محدوده مرزی رونق قرار گرفته است. مقایسه تغییرات شاخص مدیران خرید با تحولات بازارهای مالی نیز نشان می‌دهد که ارتباط و تناسب زیادی میان این متغیرها وجود دارد به شکلی که در دوره نسبتاً باثبات شهریور تا آبان بازارهای مالی، شاخص مدیران خرید نیز نوسانات بسیار کمی را تجربه کرده و در محدوده مرزی رونق، تقریباً ثابت بوده است. با تشدید نوسانات بازارهای مالی و جهش قیمت‌ها در آذرماه (ناشی از مواردی مانند تحریک انتظارات تورمی) شاخص مدیران خرید نیز در این ماه رشد محسوسی داشته و رکورد دومین ماه پررونق را ثبت کرده است.

نکته قابل ذکر در این زمینه آنکه بررسی آمار تراکنش‌های صورت گرفته در شبکه شاپرک نیز گویای افزایش محسوس تعداد و ارزش تراکنش‌هاست به شکلی که پس از سه ماه (شهریور تا آبان) ثبات نسبی در تراکنش‌ها، ارزش تراکنش‌های آذرماه به یک‌باره 6 /10 درصد افزایش یافته است و بیشترین میزان تراکنش‌های سال 1398 در آذرماه ثبت شده است. به این ترتیب می‌توان گفت که تحولات شاخص مدیران خرید در ماه‌های اخیر ارتباط زیادی با متغیرهای کلان (نظیر تورم، انتظارات تورمی، سرعت گردش پول و نرخ ارز) داشته است و بیش از آنکه از تحولات درونی بنگاه‌ها و محیط صنعت متاثر شود، از اقتصاد کلان تاثیر پذیرفته است.

در خصوص حجم تراکنش‌ها می‌توان به آمار سال 1397 نیز اشاره کرد. در سال 1397 بالغ بر 21 میلیارد تراکنش با ارزش نزدیک به 25.887 هزار میلیارد ریال در شبکه الکترونیک پرداخت کارت (شاپرک) پردازش شده که این مبلغ میزان رشد استفاده اقشار مختلف جامعه از پرداخت الکترونیک را نشان می‌دهد. تعداد تراکنش‌های شبکه شاپرک در سال 1397 نسبت به سال 1396 حدوداً رشد 5 /28درصدی داشته است. همچنین ارزش اسمی تراکنش‌های شبکه شاپرک نیز با 48 /47 درصد افزایش از 17.553 هزار میلیارد ریال به 25.887 هزار میلیارد ریال در سال 1397 است.

با استفاده از شاخص کل بهای کالاها و خدمات مصرفی (CPI) به قیمت سال پایه 1395، که از مرکز آمار ایران دریافت شده است، ارزش حقیقی تراکنش‌های شاپرک بدون اثرات تورمی نیز محاسبه شده است. ارزش حقیقی تراکنش‌های شاپرک در سال 1397 نسبت به سال 1396 با 16 درصد رشد مواجه شده است.

از آنجا که سه ابزار پذیرش اینترنتی، موبایلی و کارت‌خوان فروشگاهی توسط شاپرک پشتیبانی می‌شود، سهم هر کدام از این ابزارها در تراکنش‌های بانکی محاسبه شده است. طبق اطلاعات گزارش سالانه شاپرک، سهم ابزار کارت‌خوان فروشگاهی از کل ابزارها در سال 1397 نسبت به سال 1396 کاهش 43 /4 درصدی داشته است و در مقابل سهم ابزارهای پذیرش اینترنتی و موبایلی به ترتیب افزایش 18 /1 و 25 /3 درصدی داشته است. در مجموع تعداد ابزارهای پذیرش در سال 97 نسبت به سال 96 افزایش 14درصدی داشته است.

بررسی سهم هر ابزار از تعداد و مبلغ تراکنش نیز، بخش مهمی است. طبق اطلاعات گزارش سالانه، سهم کارت‌خوان فروشگاهی در تعداد و سهم تراکنش‌ها قابل توجه است.

در مجموع 88 /85 درصد مجموع تراکنش‌های سال 1397 در اختیار ابزار کارت‌خوان فروشگاهی است. این سهم در قیاس با سال 1396 رشد زیر یک درصد را تجربه کرده است و این در حالی است که عواملی از جمله وجود محدودیت انجام تراکنش بر روی ابزار پذیرش موبایلی و همچنین تعداد ابزار، فراگیر بودن، عدم نیاز به تجهیزات مکمل دیگر نظیر کامپیوتر یا گوشی موبایل از جمله عوامل تاثیرگذار بر تعداد تراکنش‌های ابزار پذیرش کارت‌خوان فروشگاهی است.

کارت‌خوان فروشگاهی همچنین بیشترین سهم از مبلغ تراکنش‌ها را در سال‌های 96 و 97 داشته است. در سال 97، ابزار پذیرش اینترنتی نسبت به سال گذشته توانسته است سهم خود از مبلغ تراکنش‌ها را افزایش دهد. البته که سهم این ابزار در تعداد تراکنش‌ها، زیر نیم درصد است.

بررسی انواع خدمات ارائه‌شده در شاپرک نیز، جزو مهم‌ترین اطلاعات این گزارش است. عملیات بانکی در شاپرک به سه نوع عملیات پرداخت قبض و خرید شارژ، مانده‌گیری و خرید کالا و خدمات تقسیم می‌شود. البته که از لحاظ سهم مبلغی چون مانده‌گیری بسیار ناچیز است، در محاسبات لحاظ نشده است.

بررسی انواع خدمات ارائه‌شده در شاپرک نشان‌دهنده این موضوع است که همچون سال 96، در سال 97 نیز خرید کالا و خدمات از لحاظ مبلغ، بیشترین سهم تراکنش‌ها را در اختیار داشته است.

بررسی پراکندگی تراکنش‌های شبکه بانکی، سهم بالای پایتخت را نشان می‌دهد به‌طوری که 29 درصد تعداد تراکنش‌های این شبکه در سال گذشته در استان تهران صورت گرفته است.

در پراکندگی جغرافیایی از لحاظ مبلغ تراکنش نیز، تهران با 33 درصد، صدرنشین است. لازم به ذکر است که مبلغ کل تراکنش‌های بانکی در سایر استان‌ها حدوداً دو برابر مبلغ تراکنش‌های استان تهران بوده و به رقم 17.212.106 میلیارد ریال در سال گذشته رسیده است.

ارز و طلا؛ انتظار رشد

نرخ ارز نیز در دی‌ماه، شبیه به بسیاری دیگر از متغیرهای اقتصاد ایران، برای سومین ماه متوالی افزایش یافته است. میانگین نرخ ارز ماهانه طی دی‌ماه به محدوده 5 /13 هزار تومان رسیده و به این ترتیب، نرخ ارز پس از شش ماه مجدداً در کانال 13 هزار تومان قرار گرفته است. لازم به ذکر است که هجوم تقاضای سفته‌بازی به بازار ارز موجب شده تا در برخی روزها معاملاتی در محدوده 14 هزار تومان نیز در بازار صورت گیرد اما با توجه به مداخلات گسترده بانک مرکزی و همچنین ایجاد ثبات نسبی بعدی، نرخ ارز مجدداً کاهش یافت. میانگین ماهانه نرخ ارز در سامانه نیما نیز در دی‌ماه بیشترین مقدار خود را ثبت کرده و در آستانه ورود به کانال 12 هزار تومان قرار گرفته است. در مورد روند آتی حرکت متغیر نرخ ارز، مهم‌ترین ابزاری که می‌تواند بیانگر تقاضای مصرفی باشد، حجم تجارت خارجی است. در حال حاضر تنها با اتکا به حجم معاملات صورت‌گرفته در سامانه نیما می‌توان در این مورد اظهارنظر کرد. بررسی ارزش فروش ارز در سامانه نیما نشان می‌دهد که طی دی‌ماه این رقم با رشد 4 /10درصدی به بیش از 1500 میلیون دلار رسیده است و به این ترتیب به نظر می‌رسد که هنوز مشکل خاصی در زمینه عرضه ارز ایجاد نشده است. این موضوع، نگرانی از جهش نرخ ارز جدید در ماه‌های آینده را (در صورت ثبات شرایط فعلی) رفع می‌‌کند.

در کنار این موضوع، افزایش تقاضا برای دارایی‌های امن نظیر ارز و طلا سبب شده تا میزان معاملات این دارایی‌ها و در نتیجه قیمت آنها افزایش یابد. بررسی معاملات روزانه سکه رفاه در بورس تهران نشان می‌دهد که در میانه‌های دی‌ماه تعداد معاملات رکوردهای جدیدی را ثبت کرده است. به این ترتیب می‌توان انتظار داشت که میزان تقاضا و معاملات سکه فیزیکی و همچنین ارز نیز افزایش مشابهی را تجربه کرده باشد. بر همین اساس می‌توان گفت که با وجود عدم انتظار برای جهش ارز، انتظار افزایش آرام نرخ ارز (در محدوده نرخ تورم یا کمی بیشتر) از سمت تقاضای مصرفی و تقاضای احتیاطی در ماه‌های باقی‌مانده از سال و احتمالاً سال 1399 وجود خواهد داشت.