صادرات شیرین
شیرینی و شکلات چقدر ظرفیت صادراتی دارند؟
«کیفیت محصولات ایرانی در بیشتر کشورهای جهان مورد تایید است. ما بیشتر استانداردهای لازم برای حضور در کشورهای حتی اروپایی را دریافت کرده‌ایم. با این حال ترکیه بازار صادراتی شیرینی و شکلات ما را گرفته، توان رقابتی ما در بازار کشورهایی که حتی به لحاظ فرهنگی و مذهبی قرابت بیشتری با ما دارند نیز نسبت به محصولات ترک کاهش یافته است.»
«کیفیت محصولات ایرانی در بیشتر کشورهای جهان مورد تایید است. ما بیشتر استانداردهای لازم برای حضور در کشورهای حتی اروپایی را دریافت کرده‌ایم. با این حال ترکیه بازار صادراتی شیرینی و شکلات ما را گرفته، توان رقابتی ما در بازار کشورهایی که حتی به لحاظ فرهنگی و مذهبی قرابت بیشتری با ما دارند نیز نسبت به محصولات ترک کاهش یافته است.»
اینها بخشی از سخنان یکی از فعالان باسابقه و قدیمی حوزه شیرینی و شکلات در حضور یکی از مسوولان وزارت صمت است.
«شیرینی و شکلات» یکی از خوش‌طعم‌ترین تجارت‌های دنیاست. در ایران نیز سهم قابل توجهی در تولید و اشتغال دارد. بر مبنای آخرین آمار منتشر‌شده از سوی کانون انجمن‌های صنایع غذایی 16 درصد از اشتغال و 10 درصد از ارزش افزوده صنایع غذایی کشور به حوزه شیرینی و شکلات تعلق دارد. سرانه مصرف شیرینی در ایران رقمی نزدیک به دو کیلوگرم است.
ظرفیت بالای این صنعت نتیجه بیش از نیم‌قرن سابقه فعالیت در ایران و سرمایه‌گذاری‌های وسیعی است که به‌خصوص در سال‌های اخیر انجام شده است. این سرمایه‌گذاری‌ها در قالب انتقال تکنولوژی و سرمایه سبب شده تا بهره‌وری این بخش از صنایع غذایی به حدی ارتقا یابد که به‌عنوان یک صنعت پیشرو و ارزآور در کشور شناخته شود.
مطابق با آمار اعلام‌شده از سوی کانون انجمن‌های صنایع غذایی، در سال 93 ارزش صادرات انواع شیرینی و شکلات 570 میلیون دلار بود که نسبت به سال 92 رشد 12درصدی داشت، با این حال در سال 94 با کاهش ارزش صادرات این بخش به 6 /476 میلیون دلار با افت 16درصدی مواجه شد. این در حالی است که این صنایع 30 درصد از صادرات صنایع غذایی کشور را شامل می‌شوند و به‌نوعی دومین محصول صادراتی ایران در صنایع غذایی محسوب می‌شوند.
لازم به یادآوری است در سال‌های گذشته عمده بازارهای هدف صادرات شیرینی و شکلات ایران؛ عراق، افغانستان، تاجیکستان، ترکمنستان و امارات بود، با این حال در سال‌های اخیر نیز فروشگاه‌های برخی کشورهای اروپایی سهم بیشتری از محصولات ایرانی را به خود اختصاص داده‌اند. در این میان شکلات با سهم 35 درصد و بیسکویت 21 درصد از مهم‌ترین اقلام صادراتی گروه شیرینی و شکلات محسوب می‌شوند.
صنعت شیرینی و شکلات به‌عنوان یک صنعت با پتانسیل بالا پیشران اقتصاد و اشتغال‌زایی استانی نیز محسوب می‌شود. به‌طوری که یک‌سوم صادرات این بخش متعلق به استان آذربایجان شرقی به‌عنوان قطب اصلی تولید شیرینی و شکلات کشور است.
صنایع این حوزه در اواسط دهه 70 و ابتدای دهه 80 شاهد افزایش ظرفیت تولید بودند. مطابق آمار در حال حاضر نزدیک 1100 واحد تولیدی کشور در صنعت شیرینی و شکلات فعالیت دارند که بیشتر آنها تنها از حدود نیمی از ظرفیت خود بهره می‌برند، به‌طوری که از ظرفیت 9 /2 میلیون‌تنی کل صنایع شیرینی و شکلات تنها حدود 6 /1 میلیون تن در سال 93 تولید داشته است.
ضرورت بازارسازی
بر این اساس به نظر می‌رسد با توجه به حجم مشخص بازار مصرف داخلی، بهره‌برداری مناسب از سرمایه‌گذاری‌های صورت‌گرفته و جلوگیری از هرزرفت منابع و پتانسیل‌های موجود برای استفاده بهینه از ظرفیت اسمی و تعادل در ظرفیت عملیاتی نیازمند بازارسازی و تسهیل صادرات برای محصولات این بخش است.
کیفیت مناسب آرد و تولید گندم و شکر در ایران، در کنار سرمایه‌گذاری مطلوبی که در تکنولوژی تولید و به‌خصوص ماشین‌آلات انجام شده مزیت‌های رقابتی قابل تاملی را برای شیرینی و شکلات ایرانی پدید آورده است. اگرچه مدیریت غیرمتمرکز و در برخی موارد نادرست سال‌های اخیر سبب شده این مزیت رقابتی نیز تحت تاثیر سایر عوامل کمرنگ شود.
روند نامطلوب واردات مواد اولیه از جمله کره، روغن، کاکائو، شیر خشک و افزودنی‌های استاندارد که متاثر از سیاستگذاری‌های نوسانی و عدم ثبات قوانین داخلی و همچنین تغییرات قیمت جهانی نهاده‌ها بوده چالش جدی برای فعالان اقتصادی این عرصه در صادرات و البته رقابت با محصولات وارداتی است.
در حالی که نسبت صادرات به واردات رسمی اقلام محصول شیرینی و شکلات به ایران 3 /5 برابر به لحاظ وزنی و 1 /4 به لحاظ ارزشی است، با این حال در بازار مصرف داخلی نیز شکلات‌های خارجی رقیبی برای شکلات ساخت داخل شده‌اند. دلیل این امر ضعف نظارت و کنترل بر واردات غیررسمی نظیر تجارت چمدانی و قاچاق است. مسیری که سبب شده برخلاف تجار شناسنامه‌دار و رسمی سوداگران از پرداخت عوارض و حقوق قانونی و همچنین نظارت‌های بهداشتی و استاندارد به دور باشند. وضعیتی که هم به فروش داخل لطمه وارد می‌کند و هم به مدیریت‌پذیری واردات رسمی و قانونی صدمه می‌زند.
از طرف دیگر باید توجه داشت که بخش عمده تولیدکنندگان این حوزه از فعالان خوش‌سابقه اقتصادی بخش خصوصی هستند. در سال‌های اخیر و متاثر از بحران‌های ناشی از تحریم، تورم و افزایش قیمت حامل‌های انرژی و هزینه‌های تولید و کاهش قدرت خرید مصرف‌کننده و در نهایت رکود، این بخش با مشکلات فراوانی مواجه شد. شاید عمده‌ترین و مهم‌ترین مانع عملیاتی شدن ظرفیت این صنایع مانند بسیاری از بخش‌های دیگر، کمبود نقدینگی و به‌خصوص معضل تامین سرمایه در گردش است.
هدف‌گذاری مجدد
با این حال رویکرد صادراتی صنعت شیرینی و شکلات مساله مهمی است. هدف‌گذاری مجدد و بازتعریف اولویت‌ها در مسیر صادرات که منجر به ریل‌گذاری درست می‌شود از جمله مسائلی است که باید در دستور کار قرار گیرد. در حال حاضر وزن اصلی در سبد ایرانی صادرات این حوزه بر دوش شکلات با 35 درصد سهم است.
مقصد اصلی صادرات شیرینی و شکلات ایران کشور عراق است به‌طوری که سهم این صنعت از 264 میلیون دلار در سال 94 به 263 میلیون دلار در سال 95 از انواع بیسکویت، شیرینی و شکلات رسیده است. با این حال سهم ایران از بازار نزدیک به هفت میلیارددلاری مصرف در کشورهای همسایه بسیار ناچیز و در حدود شش درصد است. ترکیه رقیب دیرین ایران در شیرینی و شکلات نیز در این بازار حضور دارد. این کشور در اصل رقیب اصلی صادرات و حضور در بازارهای هدف است. این کشور علاوه بر سرمایه‌گذاری بالایی که در صنایع غذایی انجام داده به‌عنوان یک کشور مسلمان و دارای برند «حلال» توانسته به بخش عمده‌ای از بازار مصرف کشورهای مسلمان به‌خصوص در بخش بیسکویت، شیرینی و شکلات دست یابد. این مسائل تلفیقی از برنامه‌ریزی هدفمند در توسعه بین‌المللی برندهای ترک، تنوع محصولات و سیاستگذاری درست دولت در حمایت از تجار در توسعه بازار صادراتی بوده است.
از بنیادی‌ترین اقدامات دولت در این مسیر پوشش هزینه‌های سربار تجار این کشور، زمان حضور و مشارکت در نمایشگاه‌های کشورهای مختلف و حمایت از آنها در دسترسی به منابع معتبر و تایید‌شده برای صحت تحقیقات بازار به لحاظ آماری و فرهنگ مصرف کشورهای هدف است.
اما در عمل مهم‌ترین اقدام دولت این کشور انعقاد تفاهم‌نامه و موافقت‌نامه‌های تجاری با کشورهای هدف است. گستره این موافقت‌نامه‌ها به حدی است که دامنه بازار صادراتی ترکیه را در تمام نقاط دنیا توسعه داده و محدودیت‌ها و موانع تجاری را برای فعالان اقتصادی و تولیدکنندگان این کشور مرتفع می‌سازد. این را شاید بتوان به‌نوعی حاکمیت استراتژیک با استفاده از دیپلماسی اقتصادی این کشور دانست. موافقت‌نامه‌هایی که سبب شده حتی برخی کشورها به‌رغم قرابت فرهنگی و سیاسی بیشتر با ایران، دادوستد و تجارت پررنگ‌تری با ترکیه داشته باشند. در بیشتر این موافقت‌نامه‌ها صنایع غذایی ترکیه (با تمرکز بر برند حلال) نقشی مهم و اساسی دارند که سبب شده صنعت شیرینی و شکلات ترکیه نیز به‌عنوان یک مزیت رقابتی در سبد محصولات هدف این موافقت‌نامه‌ها بدرخشد.
نتیجه تمام این اقدامات و پشتیبانی‌ها باعث شده ترکیه فقط در بخش صادرات شکلات با سهم 5 /1درصدی از صادرات جهانی شکلات رتبه پانزدهم و در بخش آب‌نبات و شیرینی با سهم 7 /3درصدی رتبه نهم را در سال 2016 داشته باشد. بنابر با آمارهای منتشر‌شده ترکیه در سال‌های 2011 تا 2015 بالغ بر 6 /1 میلیارد دلار فقط صادرات شکلات داشته است. برای روشن‌تر شدن حجم برنامه‌ریزی ترکیه در این حوزه می‌توان به این نکته اشاره داشت که مطابق آمار این روند از بیش از 161 میلیون دلار در سال 2011 به 223 میلیون دلار در سال 2015 رسیده است؛ رشدی نزدیک به 39 درصد در صادرات شکلات در فاصله پنج سال.
بازار 400میلیونی کشورهای همسایه ایران با ذائقه مصرف نزدیک به ما، ظرفیت واردات هفت میلیارددلاری شیرینی و شکلات این بازار، نزدیکی‌های فرهنگی، سیاسی و مذهبی و پتانسیل بالای تولیدکنندگان ایرانی همگی فرصت‌های مناسبی هستند که با حمایت و پشتیبانی درست می‌توانند ظرفیت‌های خالی تولید این بخش را عملیاتی سازند. در اولین قدم شاید رفع موانع تجاری داخلی بتواند مقدمه‌ای برای این توسعه باشد. مدیریت متمرکز و برقراری ثبات حداقل میان‌مدت (در بهترین حالت بلند‌مدت) در تصمیمات به‌خصوص در بخشنامه‌ها و دستورالعمل‌های موثر بر تجارت مواد اولیه این صنعت و همچنین تعدیل برخی قوانین عمومی برای صنایع تولید برای کمک به خروج غیرتورمی صنایع از رکود می‌تواند اقدام موثر و بنیادین برای این بخش باشد.
در قدم بعد کمک به حل معضل نقدینگی از طریق ارائه تسهیلات ویژه به واحدهای تولیدی شیرینی و شکلات به‌عنوان یکی از صنایع اشتغال‌زا، دارای ارزش افزوده بالا و صادراتی از مسیر مدیریت هدفمند اعطای آنها و شرایط ویژه از سوی نهادهای تامین مالی می‌تواند مهم‌ترین اقدام باشد. از مجموع دو اقدام بالا می‌توان امید داشت تا این صنایع با معضل کمتری نسبت به تامین مواد اولیه خود مواجه شوند و ریسک مرتبط با این بخش از فرآیند تولید به نوسان قیمت‌های جهانی محدود شود. در قدم تکمیلی می‌توان راهکارهایی برای تعدیل ریسک این نوسان برای کمک به ثبات قیمت تولیدی و صادراتی در نظر گرفت.
در قدم سوم برای برنامه‌ریزی بهینه برای بالفعل‌سازی پتانسیل بالقوه این صنایع و عملیاتی‌سازی نزدیک به 50 درصد ظرفیت آزاد این بخش با تولید «صادرات‌محور» استراتژی کاربردی در حمایت از تجارت این بخش نیاز است. بخشی از این استراتژی ناظر بر مدیریت خود تولیدکنندگان است. تمرکز بیش از حد برخی تولیدکنندگان ایرانی بر بازارهای عمدتاً ارزان و ذائقه کمتر حساس به کیفیت کشورهای همسایه سبب شده به‌رغم وجود توان تولید شکلات‌هایی با استانداردهای اروپایی تولید محصولات با کیفیت بالا و بعضاً لوکس در برنامه‌ریزی تولید شرکت‌ها قرار نگیرد و به‌نوعی از کوران رقابت بازارهای صادراتی این گروه از محصولات خاص نیز عقب بیفتند.
در اقدام تکمیلی توجه ویژه به طراحی بسته‌بندی محصولات مطابق با ذائقه بازار مصرف اروپایی و آمریکایی و البته تبلیغات و برند‌سازی می‌تواند مسیر را در کسب سهم بیشتر بازار هموار سازد. بخش دیگر این استراتژی کمک دولت و به‌خصوص رایزن‌های بازرگانی است. یک قسمت این کمک که در سطح کلان قابل پیگیری است انعقاد تفاهم‌نامه‌های تجارت آزاد و مشترک با طرفین تجاری است که مستعد پذیرش محصولات ما در صنعت شیرینی و شکلات هستند. اگرچه این تفاهم‌نامه‌ها به‌عنوان یک دادوستد «برد-برد» در برابر اعطای امتیازاتی منعقد می‌شود با این حال علاوه بر اینکه برخی از کشورهای هم‌پیمان سیاسی و ایدئولوژیک فرصت مناسبی برای جاری‌سازی این تجارت هستند، ارزیابی و اولویت‌بندی صنایع مزیت‌دار می‌تواند نسبت‌های داده به ستانده را با حفظ منافع عالی کشور تامین کند. و همان‌طور که بارها در بالا اشاره شد صنایع شیرینی و شکلات به لحاظ پتانسیل‌های بالفعل و توان اشتغال پایدار و مرتبط با صنایع غذایی مورد پذیرش طبع مصرف‌کنندگان به‌عنوان یک صنعت مزیت‌دار محسوب می‌شوند.
قسمت دوم می‌تواند کمک به فعالان اقتصادی برای مشارکت در نمایشگاه‌های تجاری چه به لحاظ اطلاع‌رسانی دقیق و اختصاص شرایط ویژه و چه تسهیل حضور آنها در نمایشگاه از کمک‌های مالی در قالب اعطای سوبسید به مشارکت‌کنندگان در این نمایشگاه‌ها به‌شرط صادرات محصولات ایرانی (همانند حمایت‌های کشورهایی نظیر ترکیه) تا پشتیبانی و روان‌سازی روند حضور آنها در قالب رایزنی برای تسهیل صدور ویزا و... باشد.
در نهایت اینکه رایزن‌های بازرگانی با توجه به حضور فعال خود در بازارهای هدف و ارتباط موثر با جامعه بومی می‌توانند نقش ارشادی خوبی به فعالان اقتصادی در بازارسازی و حتی بازاریابی ایفا کنند. این نقش از طریق ارائه بولتن‌های تحلیلی یا معرفی مراکز معتبر آماری می‌تواند برای همه فعالان در دسترس باشد. اقدامات بالا می‌تواند قدم‌های بنیادین در توسعه بازار صادراتی تولیدات حوزه شیرینی و شکلات باشد.
مسیری که بسیاری از کشورهای موفق این عرصه در بازارسازی در پیش گرفته‌اند. مسیری که منجر به افزایش صادرات اقلام مختلف این گروه از 27 میلیارد دلار به بالغ بر 60 میلیارد دلار طی بیش از 10 سال شده است. در حال حاضر عمده مقاصد صادراتی ما بعد از عراق، افغانستان، پاکستان، ترکمنستان و آذربایجان است. مقایسه نسبت آمار اعلام‌شده نشان می‌دهد رشد صادرات شیرینی و شکلات بین سال‌های 94 و 95 به عراق و افغانستان هرکدام با افزایش به میزان 17 میلیون دلار به ترتیب 7 و 15 درصد رشد، پاکستان با 19 میلیون دلار 73 درصد رشد، آذربایجان با 700 هزار دلار هشت درصد رشد و در نهایت ترکمنستان با 500 هزار دلار پنج درصد رشد را تجربه کرده‌اند.
با این حال از افزایش کلی صادرات جهانی محصول و برنامه‌ریزی کشورهای فعال در این حوزه برای تسخیر بازارهای جهانی نباید غافل شد. در حالی که کشورهای آلمان، هلند، فرانسه، آمریکا، بلژیک و مکزیک از پیشگامان این عرصه هستند، بخش اصلی واردات کشور را نیز تولیدات همین کشورها به خود اختصاص می‌دهند. قرار گرفتن در کنار رقیب توانمندی چون ترکیه نیز بر اهمیت موضوع می‌افزاید.
صادراتی که مطابق با آمار تشکل‌های مربوطه روند صعودی خود را از 168 میلیون دلار سال 84 به 570 میلیون دلار سال 93 با کاهش تا 477 میلیون در سال 94 تغییر داد و متاثر از مشکلات در تامین مواد اولیه از کاهش تقاضا در بازار هدف نیز ضربه خورد.
ضرورت افزایش گستره صادرات
نکته قابل تاملی که بررسی روند سال‌های اخیر نشان می‌دهد تشابه فراز و فرود واردات و صادرات در بیشتر سال‌ها در این حوزه است. به این معنی که سیاست خاصی برای تعدیل اولی به سود دومی وجود نداشته است. همچنین تفاوت معنا‌دار صادرات نسبت به واردات عزم جدی تولیدکنندگان برای صادرات محصولات را نشان می‌دهد. البته نباید فراموش کرد که چنین روندی تا زمانی امیدبخش است که بازار مصرف همچنان حضور قدرتمند ما را حس کند. بدیهی است با افزایش قدرت خرید مردم در کشورهای همسایه نیز شاهد ارتقای حضور محصولات لوکس اروپایی و ترک خواهیم بود.
حالا وقت این است که فعالان این حوزه گستره دامنه صادرات خود را افزایش دهند. به‌طوری که باید تمام تلاش فعالان اقتصادی ما در جذب هرچه بیشتر بازارهای صادراتی بوده و طی این مسیر راهی جز رقابت با همسایه غربی باقی نمی‌گذارد. رقابتی که تا زمان تعدیل گام‌های بنیادین و تعلل در پشتیبانی هدفمند و تخصصی از تولیدکنندگان به نفع رقیب ترک نابرابر خواهد بود.
در این مهم بدون شک توجه ویژه مسوولان عالی دولتی اعم از وزارتخانه‌های صنعت، معدن و تجارت، بهداشت و درمان، جهاد کشاورزی و سازمان ملی استاندارد به برنامه جامع در قالب نگرش یکپارچه به زنجیره تولید محصولات صنایع غذایی شیرینی و شکلات (از تامین مواد اولیه تا تولید، اخذ مجوزها و استانداردهای لازم و تقلیل هزینه‌های لجستیک و ارسال به مقاصد) بر مبنای اولویت‌های ملی و بین‌المللی امری لازم و حیاتی است.
