خاک بزرگ

محصور در میان پنج استان اغلب بزرگ کشور و دربرگرفته بیش از 10 درصد خاک ایران، استانی قرار دارد که اگرچه از صنعت و معدن گرفته تا کشاورزی و گردشگری را در اقتصاد خود جای داده است؛ بیش از هر چیز به سیاستمداران نام‌آور و تاثیرگذارش شناخته می‌شود: کرمان، که با فاصله‌ای اندک از سیستان و بلوچستان، پهناورترین استان ایران لقب گرفته است. واقع شدن در منطقه‌ای مهم و پررفت‌وآمد که دو ضلع ایران را به هم متصل می‌کند و برخورداری از تنوع اقلیمی که حاصل همنشینی کوه و کویر است، کرمان را به یکی از قطب‌های اقتصاد ایران تبدیل کرده است. کرمان، استان سرشار از منابع معدنی است چنان‌که قریب به 40 درصد ارزش افزوده بخش معدن در آن حاصل می‌شود و تمدنی کهن دارد چنان‌که از ردپای دایناسورها تا آثار باستانی چند هزار سال قبل در آن به چشم می‌خورد و این سیر آثار تا دورانی که کرمان، پایتخت ایران بود و قاجار و دوران معاصر ادامه می‌یابد. کرمان، کمابیش سه تا چهار درصد اقتصاد ایران را در خود جای می‌دهد و جزو 10 استانی است که بیشترین سهم را در تولید ناخالص داخلی ایران دارند. کرمان، با وجود این جایگاه کم‌نظیر در اقتصاد ایران، از پتانسیل‌هایی برخوردار است که هنوز شکوفا نشده‌اند و این گزاره البته کمابیش درباره تمام استان‌های کشور صدق می‌کند. با وجود این وضعیت کرمان یک تفاوت مهم دارد. این قطب بزرگ و گرم و خشک اقتصاد ایران، در سال‌های اخیر و پس از توجه ویژه دولت به برنامه‌های اقتصادی آن مورد توجهی دوچندان قرار گرفته است: طرح مثلث اقتصادی در آن به اجرا درمی‌آید و به عنوان پایلوت اقتصاد مقاومتی شناخته و پایش می‌شود. این یعنی کرمان لااقل در سال‌های اخیر، به طرزی متفاوت مسیر رشد اقتصادی را می‌پیماید. نوشته حاضر درباره مواردی است که در این چند خط به آن اشاره شد. مروری بر وضعیت اقتصادی استان کرمان در حوزه‌ها و رشته‌های مختلف و جایگاه آن در اقتصاد ایران و سپس نگاهی به پتانسیل‌هایی که هنوز تا شکوفایی راه درازی در پیش دارند. بسیاری از این پتانسیل‌ها اکنون در مرحله بالفعل شدن قرار دارند اگرچه برخی دیگر توسعه چندانی نیافته‌اند که این پدیده صرفاً منحصر به کرمان نیست.

تصویر کلان

استان کرمان در سال 1393، معادل 4 /3 درصد تولید ناخالص داخلی کشور را تشکیل داده است که با در نظر گرفتن عدم تولید نفت و گاز در این استان، سهم آن از تولید ناخالص بدون احتساب نفت، به 7 /3 درصد افزایش می‌یابد. برخلاف کل کشور که در آن بخش خدمات بیشترین سهم را در تولید ناخالص داخلی دارد، کرمان بیشتر به صنعت و معدن متکی است: 7 /36 درصد. بخش خدمات با 3 /35 درصد و کشاورزی با 6 /27 درصد، در رده‌های بعدی قرار دارند. معدن به تنهایی قریب به یک‌دهم تولید ناخالص داخلی کرمان را به همراه می‌آورد. این سهم کم‌نظیر باعث شده است تا کرمان به عنوان قطب معادن کشور، بیش از 36 درصد در محصول ناخالص این بخش موثر باشد. به عبارت دیگر یک‌سوم ارزش افزوده بخش معدن کشور در این استان حاصل می‌شود. با وجود این سهم استان کرمان از کل بخش صنعت و معدن کشور تفاوت خاصی با سهم آن از اقتصاد ایران ندارد: 4 /3 درصد. کرمان ضمناً بیش از هفت درصد محصول ناخالص داخلی بخش کشاورزی ایران را نیز در سال‌های اخیر تشکیل داده است. سهم بخش کشاورزی در کرمان از کل فعالیت‌های اقتصادی، تقریباً دو برابر رقم مشابه کشور برآورد می‌شود که شاید با تصویر عمومی شکل‌گرفته از آن مطابقت نداشته باشد. البته بخشی از این توسعه متناسب با ظرفیت آب در این استان نبوده و اکنون در حال تغییر است. در بخش خدمات، سهم این استان از کشور 6 /6 درصد است. مجموع موارد فوق باعث می‌شود استان کرمان یکی از قطب‌های اقتصادی ایران لقب گیرد که در سال 1393 از لحاظ تولید ناخالص، در جایگاه دهم قرار داشته است. کرمان، نهمین استان پرجمعیت کشور به شمار می‌رود که 9 /3 درصد جمعیت ایران در آن زندگی می‌کنند. تولید سرانه این استان، کمتر از میانگین کشوری است. چهار فعالیت کشاورزی، شکار و جنگلداری، صنعت، عمده‌فروشی، خرده‌فروشی و تعمیر وسایل نقلیه و کالاها و معدن، بیش از دوسوم اقتصاد کرمان را تشکیل می‌دهند و سهم 11 فعالیت دیگر از مجموع محصول ناخالص داخلی کرمان، حدود یک‌سوم است.

قطب معدن

بخش قابل‌توجهی از جایگاه استان کرمان در اقتصاد کشور به بخش معدن آن مربوط می‌شود. کرمان با تنوع بیش از 40 نوع ماده معدنی، قطب اصلی معدن ایران و در بسیاری از مواد معدنی، حائز رتبه یک در کشور است. آهن، مس، مرمریت، خاک صنعتی، پوکه معدنی، زغال‌سنگ، سیلیس، گچ و آهک، از جمله مواد معدنی هستند که بیشترین تعداد معادن فعال استان کرمان به آنها مربوط می‌شود. با وجود این، پتانسیل افزایش تعداد معادن در این مواد کماکان وجود دارد که در آمار معادن غیرفعال می‌توان جزئیات آن را پیدا کرد. همچنین تعداد زیادی از مواد معدنی دیگر نیز هستند که معادن آنها، توسعه درخوری پیدا نکرده‌اند و می‌توان آنها را به عنوان پتانسیل رشد در نظر گرفت که از آن جمله آهن پلاسری است. باریت و بنتونیت که در زمینه حفاری به کار می‌روند، گرانیت و مرمر که در ساختمان مورد استفاده قرار می‌گیرند و منگنز و کرومیت دیگر مواد معدنی هستند که در استان کرمان به وفور وجود دارند. علاوه بر استخراج از معادن، تکمیل زنجیره ارزش مواد فوق به منظور جلوگیری از فروش داخلی یا صادرات به صورت خام، به ویژه در موادی که نیازمند فرآوری بعدی یا استفاده در صنایع پیشرفته هستند، می‌تواند زمینه بالقوه‌ای برای رشد باشد. در استان کرمان، صنایع فولاد، مس، کک و کرومیت توسعه یافته‌اند. همچنین جنوب استان با در اختیار داشتن ذخایر قابل‌توجه تیتانیوم، قطب این ماده گرانبها در کشور به شمار می‌رود. سهم ارزش افزوده بخش معدن در کرمان، در نیمه نخست دهه گذشته کمتر از پنج درصد بود که در نیمه دوم افزایش یافت و به بیش از 10 درصد رسید و طی سال‌های گذشته نیز این سهم بالا را حفظ کرده است. در برخی سال‌ها این رقم تا حدود 15 درصد نیز رسیده است. توسعه صنایع معدنی، به معنای گسترش پتانسیل صادراتی و ارزآوری نیز خواهد بود چراکه بسیاری از محصولات معدنی در بازارهای صادراتی به فروش می‌رسند.

چهار فصل همزمان

یکی از مهم‌ترین پتانسیل‌های استان کرمان که در مقایسه با دیگر مناطق کشور کمتر مورد توجه بوده، گردشگری است. در میان مقاصد اصلی گردشگری، معمولاً استان‌های مرزی (که عبورومرور زمینی از آنها صورت می‌گیرد یا خود مقصد گردشگری هستند) و استان‌های مرکزی وجود دارند اما نام استان کرمان معمولاً کمتر به میان می‌آید. این در حالی است که کرمان پتانسیل‌های کم‌نظیری برای گردشگری دارد. برخورداری از اقلیم کم‌نظیری که در آن چند فصل را می‌توان به صورت همزمان شاهد بود، از جمله این پتانسیل‌هاست. کرمان محل تلاقی کوهستان و کویر است و همین باعث می‌شود چندین اقلیم آب‌وهوایی به صورت همزمان در آن وجود داشته باشد؛ از مناطق معتدل و حتی سرد گرفته تا مناطق گرم و خشک و با رطوبت کم یا زیاد. بیشترین ارتفاع کوهستان‌های کرمان به حدود 4500 متر می‌رسد و پست‌ترین بخش آن نیز کویر است. بر اساس گزارش آمایش سرزمین استان کرمان، در ادوار گذشته این استان پوشیده از جنگل بوده ولی به تدریج به شکل بیابان درآمده و هم‌اکنون بیشتر مناطق استان دارای پوشش گیاهی از نوع استپ - بیابانی و نیمه‌بیابانی است. در استان کرمان، گونه‌های متعددی در ذخیره‌گاه‌های طبیعی تحت حفاظت هستند. گیاهان دارویی، سمی و صنعتی در این استان رویشگاه 5 /2 میلیون هکتاری دارند. 30 تالاب که مشهورترین آنها جازموریان در مرز با استان سیستان و بلوچستان است و برخورداری از گونه‌های متنوع جانوری، از دیگر زمینه‌های زیست‌محیطی گردشگری در کرمان محسوب می‌شود. با وجود موارد مذکور، کرمان با میانگین بارش کمتر از کل کشور، منطقه‌ای کم‌بارش و خشک به حساب می‌آید به ویژه آنکه در نظر داشته باشیم ایران نیز به طور کلی کشوری کم‌بارش به حساب می‌آید. ضمن اینکه خشکی و کم‌بارشی استان سبب نشده است که بخش کشاورزی در آن توسعه پیدا نکند، این توسعه مشکلاتی را نیز به همراه داشته است.

کشاورزی

کرمان یکی از قطب‌های کشاورزی ایران به شمار می‌رود که بیش از 120 نوع محصول باغی و زراعی در آن کشت می‌شود. پسته و خرما، از مشهورترین محصولات کشاورزی استان هستند که بخش قابل‌توجهی از آنها در سبد صادراتی قرار می‌گیرند. علاوه بر این، گردو، مرکبات، گندم، جو، ذرت و یونجه نیز در استان زیر کشت هستند. عمده کشت شمال استان به باغات و جنوب به محصولات زراعی اختصاص دارد. کرمان 15 درصد باغات کشور را در خود جای داده و حائز رتبه اول کشور است و به لحاظ تولید، در جایگاه سوم ایستاده است. توسعه کشاورزی در استان، متناسب با منابع آب نبوده است؛ چنان‌که در نتیجه خشکسالی و برداشت بی‌رویه، بسیاری از دشت‌های کرمان با بیلان منفی مواجه شده‌اند و در نتیجه می‌توان انتظار داشت در آینده، کشاورزی سهمی متفاوتی از گذشته در اقتصاد کرمان داشته باشد؛ اگرچه این به معنای از بین رفتن پتانسیل سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی استان نیست. افزایش بهره‌وری آبیاری، مکانیزاسیون کشاورزی و تغییر محصول تحت کشت، می‌تواند از زمینه‌های سرمایه‌گذاری در بخش کشاورزی باشد. همچنین صنایع تبدیلی، بسته‌بندی و فرآوری محصولات کشاورزی، به ویژه در زمینه محصولات باغی، دیگر پتانسیل رشد و توسعه بخش کشاورزی در استان کرمان به شمار می‌رود. سردخانه، تولید آب‌میوه، فرآوری و بسته‌بندی گیاهان دارویی و بسته‌بندی خرما، از جمله پتانسیل‌ها در این حوزه محسوب می‌شوند. در کنار کشاورزی ویژگی‌های اقلیمی استان کرمان و توسعه کشاورزی در آن، موجب شده است دامپروری (اعم از پرورش دام، طیور، آبزیان و زنبور عسل) نیز توسعه یابد. حدود پنج درصد جمعیت دامی کشور در این استان وجود دارد و عمده تولیدات دامی عبارتند از گوشت قرمز، گوشت مرغ و شیر. توسعه صنایع تبدیلی و نیز رشته‌های دامداری که متناسب با ویژگی‌های فعلی اقلیم استان کرمان هستند، از دیگر پتانسیل‌های اقتصادی به شمار می‌آیند.

صنعت

چندان دور از ذهن نیست که بخش عمده‌ای از صنایع استان کرمان، در ادامه زنجیره ارزش بخش معدن تشکیل شده‌اند. با در نظر گرفتن حجم سرمایه‌گذاری، قریب به نیمی از صنایع استان در حوزه کانی‌ها (فلزی و غیرفلزی) متمرکز هستند. علاوه بر آن، حدود یک‌پنجم صنایع نیز به ساخت فلزات اساسی مربوط می‌شوند. از دیگر صنایع مهم استان می‌توان به محصولات غذایی و آشامیدنی، لاستیک و پلاستیک، شیمیایی و کک وسایل نقلیه موتوری و تجهیزات و حمل‌ونقل و ماشین‌آلات و تجهیزات و دستگاه‌های برقی اشاره کرد. در کرمان، چهار منطقه ویژه اقتصادی سیرجان، رفسنجان، ارگ جدید بم و جازموریان وجود دارند که زمینه توسعه صنایع در آنها فراهم است؛ اگرچه تمرکز همه آنها بر بخش صنعت نیست. با در نظر گرفتن کم‌آبی در استان و سهم بالای کشاورزی در آن، پتانسیل‌های معدنی قابل‌توجه و امکان ترانزیت کالا، توسعه بخش صنعت می‌تواند یکی از پتانسیل‌های مهم استان کرمان در سال‌های آتی باشد. اغلب طرح‌های بزرگ در دست اجرا و در حال بهره‌برداری صنعتی استان، به حوزه صنایع معدنی، پتروشیمی و خودروسازی مرتبط هستند.

میراث تاریخی

آثار تاریخی و مذهبی می‌تواند پتانسیل دیگری در حوزه گردشگری استان کرمان باشد. کرمان در سده‌هایی نه‌چندان دور، پایتخت سلسله زند بود و آثار متعددی از دوران دایناسورها (در نزدیکی شهرستان زرند) تا قاجار در آن به چشم می‌خورد. بافت، ماهان، بم و جیرفت از جمله مراکز گردشگری استان به شمار می‌روند. حدود 700 اثر ملی و هفت هزار اثر تاریخی در استان کرمان وجود دارد که پتانسیل کم‌نظیری برای گردشگری محسوب می‌شود. تاریخ آثار در این استان، دوره‌های مختلف را دربرمی‌گیرد چنان‌که از چند هزار سال پیش در جیرفت تا دوران ساسانیان، پس از اسلام و نیز سلسله‌های منتهی به قاجار را شامل می‌شود. پنج اثر استان نیز ثبت جهانی شده‌اند. طی سال‌های اخیر و با کاهش محدودیت‌های بین‌المللی ورود گردشگران به کشور و از جمله استان کرمان افزایش پیدا کرده است. بر اساس اعلام مقام‌های رسمی، تعداد گردشگران خارجی این استان در سال گذشته به پنج برابر سال 1391 رسیده است و انتظار می‌رود این روند کماکان افزایش یابد. حضور گردشگران و به ویژه گردشگران خارجی، رونق صنایع مرتبط همچون هتل‌داری را به همراه دارد و ضمناً می‌تواند در زمینه‌های ساخت صنایع دستی و امثال آن نیز رشد ایجاد کند. گلیم‌بافی، چاقوسازی، حصیربافی و پته‌دوزی از جمله رشته‌های صنایع دستی در کرمان هستند.

انرژی‌های تجدیدپذیر

موقعیت خاص اقلیمی استان کرمان ضمناً پتانسیل‌های کم‌نظیری را برای صنعت انرژی‌های تجدیدپذیر فراهم کرده است. مشهورترین پتانسیل استان کرمان در این زمینه، به انرژی خورشیدی مربوط می‌شود. در ایران، میانگین انرژی تابشی خورشید بالاتر از میانگین جهانی برآورد می‌شود که در این میان استان کرمان یکی از بالاترین پتانسیل‌های تابش را در کشور دارد. متوسط تابش کشور بر اساس اعلام سازمان انرژی‌های تجدیدپذیر و بهره‌وری انرژی برق، 5 /5-5 /4 کیلووات ساعت بر مترمربع در روز است. در نقشه این سازمان، بخش‌هایی از استان کرمان، یزد و فارس جزو نقاط با بیشترین پتانسیل اعلام شده‌اند. این استان بیش از 300 روز در سال شاهد تابش مناسب خورشید است. بررسی‌های دیگر ضمناً از پتانسیل بالای انرژی باد در استان کرمان خبر می‌دهند. یک مطالعه صورت‌گرفته نشان می‌دهد شهرهای کهنوج و رفسنجان در میان شهرهای با بیشترین پتانسیل تولید انرژی الکتریکی از باد قرار دارند. سرمایه‌گذاری خارجی در حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر در کشور به ویژه طی دوران پس از تحریم، رشد قابل‌توجهی داشته و تعرفه‌های دولتی توانسته زمینه مناسبی را برای حضور سرمایه‌گذاران در این زمینه به وجود آورد چنان‌که هم‌اکنون یکی از مقاصد جذاب سرمایه‌گذاری در این حوزه محسوب می‌شود.

حمل‌ونقل و تجارت

با پوشش بیش از یک‌دهم مساحت کل کشور، کرمان را می‌توان استانی بزرگ و پهناور دانست. این وسعت با قرار گرفتن در مسیر حمل‌ونقل کشور (به ویژه حمل‌ونقل شمال و شمال شرق به جنوب)، پتانسیل مناسبی را جهت صنایع مرتبط ایجاد کرده است. کرمان بیش از 50 کیلومتر آزادراه، 1800 کیلومتر بزرگراه، 1500 کیلومتر راه اصلی و 2700 کیلومتر راه فرعی دارد. پنج فرودگاه و حدود 700 کیلومتر شبکه راه‌آهن، از دیگر زیرساخت‌های حمل‌ونقل این استان است که البته می‌توان به توسعه آنها نیز اندیشید. مواد معدنی و کالاهای صنعتی استان، به عنوان یکی از مشتریان بالقوه بخش حمل‌ونقل هستند که خطوط راه‌آهن اصلی‌ترین روش انتقال آنها به شمار می‌رود. استان کرمان در مسیر زمینی دسترسی به دو استان سیستان و بلوچستان و هرمزگان قرار دارد؛ استان‌هایی که واجد پتانسیل دسترسی به بازارهای بین‌المللی از طریق آب‌های دریای عمان هستند و از این نظر برای انتقال محصولات تولیدی در همین استان (به طور خاص محصولات معدنی) و خارج از استان، گزینه مطلوبی ارزیابی می‌شود. موقعیت استراتژیک کرمان و زیرساخت‌های حمل‌ونقل موجود در آن وجود مناطق اقتصادی و زمینه‌های گردشگری، زمینه مطلوبی را جهت توسعه فعالیت‌های بازرگانی ایجاد کرده است.

پایلوت اقتصاد مقاومتی

سال گذشته استان کرمان در کنار استان‌های لرستان و آذربایجان شرقی، به عنوان پایلوت اقتصاد مقاومتی انتخاب شدند که این موضوع فرصت‌های قابل‌توجهی را در زمینه مشارکت بخش خصوصی در اقتصاد کرمان به وجود آورده است. بر این اساس کرمان به هشت منطقه تقسیم شد که در این تقسیم‌بندی وحدت کاربردی و همبستگی عملکردی در حوزه اقتصادی و اجتماعی مدنظر قرار گرفت. در هر منطقه، چندین معین تعیین شد که از میان مدیران و مسوولان بنگاه‌های اقتصادی، تشکل‌ها و دانشگاه‌ها بود که از آن جمله می‌توان به اتاق بازرگانی، خودروسازی کرمان، استراتوس، دانشگاه آزاد اسلامی، هواپیمایی ماهان، بانک رسالت، گل‌گهر و مس شهید باهنر اشاره کرد. تاکنون 76 هزار میلیارد تومان تفاهمنامه بر مبنای یادشده در استان کرمان به امضا رسیده که 35 درصد آنها محقق شده است. برنامه‌ریزی جدید با محوریت بنگاه‌های اقتصادی و به صورت متمرکز، فرصت جدیدی را در اختیار سرمایه‌گذاران قرار داده است که می‌توان آن را زمینه‌ساز شکوفایی پتانسیل‌های اقتصادی استان کرمان دانست؛ اگرچه به نوعی در ادامه طرح مثلث اقتصادی ارزیابی می‌شود که در آن دولت، مجلس و سرمایه‌گذاران، توسعه اقتصادی و حل مسائل استان را در پیش می‌گیرند. مجموع موارد فوق طی دولت یازدهم جذب حدود سه میلیارد دلار سرمایه‌گذاری خارجی و فاینانس را به همراه داشته است. راه‌اندازی صندوق‌های خرد روستایی با هدف توانمندسازی جوامع محلی روستایی، از دیگر اقدامات انجام‌شده در چارچوب برنامه‌های اقتصادی اخیر این استان است. نمود بارز این برنامه‌ها را در شهر قلعه‌گنج می‌توان مشاهده کرد که به عنوان شهر نمونه اقتصاد مقاومتی شناخته می‌شود. نگاهی به وضعیت اقتصادی کرمان، کارنامه سال‌های اخیر و پتانسیل‌های موجود در این استان نشان می‌دهد مجموعه‌ای از ویژگی‌های طبیعی، برنامه‌ریزی اقتصادی و مشارکت بخش خصوصی توانسته تحول قابل‌توجهی را رقم بزند. اگرچه بخشی از این تحول در حوزه‌های گردشگری و اقتصاد دانش‌بنیان، در ارتباط با فضای کلان اقتصاد کشور بوده، بخش قابل‌توجهی از آن صرفاً در محدوده مرزهای استان کرمان صورت گرفته است. این امر نشان می‌دهد تحول در محیط کسب‌وکار ولو در مقیاس استانی، تا چه میزان می‌تواند در توانمندسازی بخش غیردولتی موثر افتد و زمینه بهره‌گیری از پتانسیل‌های اقتصادی را فراهم آورد. 

منابع:

1- گزارش‌های آمایش سرزمین سازمان برنامه و بودجه

2- گزارش‌های اقتصاد مقاومتی استان کرمان

3- گزارش عملکرد 37ساله دولت