انقلاب سفید و سیاه

هادی چاوشی: فارغ از هرگونه داوری ارزشی، در نظر بسیاری از مورخان «انقلاب سفید» یا «انقلاب شاه و مردم» یکی از تاثیرگذارترین پروژه‌های اصلاحی تاریخ معاصر ایران به حساب می‌آید؛ برنامه‌ای که در ابتدا شامل «اصلاحات ارضی» -به عنوان هسته اصلی پروژه- و پنج اصل دیگر بود، اما به مرور برنامه‌های دیگری به آن افزوده شد تا در میانه دهه 1350 شمار اصولش به 19 اصل برسد. انقلاب سفید در حوزه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بر زندگی مردم ایران اثر گذاشت؛ تا جایی که کسانی آن را یکی از دلایل اصلی وقوع انقلاب اسلامی در سال 1357 برشمرده‌اند.

به اعتقاد احمد اشرف، جامعه‌شناس سرشناس ایرانی «رهنمود ایدئولوژیک انقلاب سفید شاه، مفهوم ایرانی و اسلامی قدیمی «دولت‌گرایی خیرخواهانه سازمان‌یافته» بود: اقتصاد آن بر مبنای درآمدهای نفتی فزاینده و کارگزاری‌های عمومی /دولتی رو به گسترش استوار بود، مبنای سیاست و قدرت سرکوب آن بوروکراسی‌های نظامی و عمومی به سرعت در حال گسترش بود و مبنای اجتماعی آن نیز ترفندها و میانجی‌گری در بین گروه‌های متعارض در جامعه قرار داشت. انباشت منابع وسیع سیاسی و اقتصادی در حوزه عمومی، دولت را تبدیل به میانجی‌گر اجتماعی تمام‌عیار در بین گروه‌های اجتماعی عمده کرد».1 بنابراین تقویت نقش دولت در جامعه ایران را می‌توان هم در شمار ریشه‌ها و هم در شمار نتایج انقلاب سفید برشمرد. در همین حال، اصلاحات ارضی تغییراتی اساسی در نهاد مالکیت خصوصی در ایران ایجاد کرد؛ چراکه مالکیت زمین‌های کشاورزی را به زارعانی می‌داد که پیشتر به عنوان مستاجر در آنها کشاورزی می‌کردند. در نتیجه این تحولات، ساختار اقتصاد ایران هم در آستانه یک انتقال بزرگ قرار گرفت: «هرچند اصلاحات ارضی از قدرت سیاسی مالکان زمین کاست، اما آنهایی که روستاهای خود را واگذار کردند، سهام دولتی دریافت کرده یا به بازرگانی و مقاطعه‌کاری روی آوردند. بر این اساس دولت در ازای کاستن از قدرت سیاسی آنها، امکان تبدیل دارایی و ثروت مالکان را که تا پیش ‌از این به‌صورت زمین بود، به دارایی‌های صنعتی و مالی فراهم کرد.»2 اما آثار انقلاب سفید را نباید به اصلاحات ارضی محدود دانست. ملی کردن جنگل‌ها و مراتع، سهیم کردن کارگران در سود کارخانه‌ها، ملی کردن آب‌های کشور، مبارزه با تورم و گران‌فروشی و پوشش بیمه‌های اجتماعی برای همه ایرانیان از جمله اصول این پروژه بودند که آثار طولانی‌مدت -عمدتاً منفی- بر جا گذاشتند و ردپای آنها تا امروز هم در اقتصاد ایران قابل مشاهده است. از سوی دیگر اقداماتی چون ایجاد سپاه دانش، ایجاد سپاه بهداشت، ایجاد سپاه ترویج و آبادانی، ایجاد خانه‌های انصاف و شوراهای داوری، اصلاح قانون انتخابات و اعطای حق رای به زنان در شمار برنامه‌های موفق پروژه انقلاب سفید به حساب می‌آیند. پرونده پیش‌رو تلاشی برای ارزیابی نتایج ابرپروژه اصلاحی آخرین شاه ایران و دلایل ناکامی و کامیابی بخش‌های مختلف آن است.

پی‌نوشت‌ها:

1- احمد اشرف؛ «از انقلاب سفید تا انقلاب اسلامی»؛ ترجمه محمدسالار کسرایی، پژوهشنامه متین، دوره 6، شماره 22، بهار 1381

2- «اصلاحات ارضی چه تاثیری بر ساختارهای اقتصادی ایران گذاشت؟»؛ سایت موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، خبر شماره 5498