نااطمینانی در جریان

سال ۱۳۹۸ از نظر رویدادهای سیاسی، اقتصادی و اجتماعی یکی از پیش‌بینی‌ناپذیرترین سال‌های تاریخ معاصر ایران به ویژه در ۲۰ سال اخیر بوده است. با توجه به رویدادهای سال ۹۷ و بحران‌های تحمیلی و تصمیم‌گیری که نمایان بود انتظار چنین سالی وجود داشت، ولی احتمالاً حتی فرهاد دژپسند وزیر امور اقتصادی و دارایی نیز که در نمایشگاه بورس، بانک و بیمه گفته بود «پیش‌بینی می‌کنیم که سال ۹۸ سال خوبی نباشد» انتظار چنین اتفاقاتی را نداشته است.

بهار

سال ۱۳۹۸ با سیل سراسری در مناطق مختلف ایران آغاز شد و ۲۵ استان کشور را درگیر کرد و خسارت آن توسط وزیر کشور بین ۳۰ تا ۳۵ هزار میلیارد تومان اعلام شد (بعدها این میزان ۳۸ هزار میلیارد تومان اعلام شد). این مساله تبعات زیادی برای اقتصاد کشور به همراه داشت. به ویژه از این نظر که بهار فصل برداشت محصولات کشاورزی بوده و تامین گندم به عنوان یکی از اصلی‌ترین منابع غذایی با مشکلات اساسی روبه‌رو شد و نگرانی‌های زیادی در مورد تامین این ماده غذایی به وجود آورد.

در همین زمان دلار ۴۲۰۰تومانی با نزدیک شدن به دوران پایانی خود همچنان به عنوان یک چالش در تصمیم‌گیری‌ها وجود داشت. با اعلام محمدباقر نوبخت، رئیس سازمان برنامه و بودجه مبنی بر اینکه «این سیاست منافع اقشار ضعیف را تامین نکرد» دولت همچنان در تکاپو برای کنترل قیمت‌ها و ارائه سیاست جایگزین بود. این مساله بر تصمیم‌گیری‌های مرتبط با واردات و تولید اثرگذار بود و غیرقابل پیش‌بینی بودن این تصمیم باعث تعلیق تصمیم‌های مربوط به این دو حوزه می‌شد.

از یک‌سو در صورت تخصیص یارانه به کالاهای ضروری برای واردات با توجه به هزینه مواد اولیه انگیزه تولید داخلی از بین می‌رفت. از سمت دیگر افزایش قیمت انگیزه‌های واردات را تحت تاثیر قرار می‌داد. این نکته که سیاست‌های یارانه‌ای امکان سفته‌بازی و سودآوری بدون فعالیت اقتصادی را فراهم می‌کند نیز از عوامل تاثیرگذار برای تاخیر ورود پول بر فعالیت‌های مولد در ابتدای سال 1398 بود.

وزیر امور خارجه آمریکا دوم اردیبهشت‌ماه پایان معافیت هشت کشور از معافیت‌های نفتی را اعلام کرد. در نتیجه این رویداد، کشورهای هشت‌گانه که بعد از وضع مجدد تحریم‌ها به مدت شش ماه از تحریم نفتی معاف شده بودند، خرید رسمی خود را از ایران متوقف کردند. این مساله باعث کاهش شدید درآمدهای ارزی ایران شد. با وجود تلاش‌هایی که از سمت دولت و وزارت نفت برای صادرات نفت صورت گرفت، ولی این اتفاق در اردیبهشت‌ماه نگرانی‌های زیادی در مورد وضعیت نابسامان اقتصاد ایران و هزینه‌های دولت به وجود آورد. با وجود این تحریم‌ها درآمد هشت‌ماهه نفت ایران حدود ۲۸ هزار میلیارد تومان برآورد شده است. البته مقایسه با فروش نفت در دوره مشابه سال ۱۳۹۷ که معادل ۱۰۱ هزار میلیارد تومان برآورد شده بود نشان از کاهش ۷۰درصدی درآمد نفتی ایران دارد.

اولین جرقه‌های افزایش قیمت بنزین نیز در اردیبهشت ۱۳۹۸ زده شد، زمانی که برخی خبرگزاری‌ها از منابع موثق نقل کردند که سهمیه‌بندی بنزین به زودی آغاز خواهد شد. اگر انگیزه‌ای برای اجرای این قانون وجود داشت، صف‌های طویل در پمپ‌های بنزین مانع از اجرای این قانون شد. ثابت بودن قیمت بنزین در سال‌های اخیر هزینه زیادی به دولت تحمیل کرده بود و مردم نیز با وجود تورم شدیدی که (در شاخص نقطه به نقطه بیش از ۵۰ درصد) وجود داشت توانایی پذیرش افزایش قیمت سوخت را نداشتند. با وجود اینکه این قانون در بهار ۹۸ اجرایی نشد ولی نااطمینانی دولت و مردم در رابطه با هزینه حامل‌های انرژی بر تمامی تصمیم‌ها سایه انداخته بود.

گروه ویژه اقدام مالی (FATF) تا خرداد ۹۸ به ایران مهلت داده بود تا با تصویب لایحه CFT و پالرمو انتظاراتش را در زمینه مبارزه با تامین مالی تروریسم و پولشویی برآورده کند. با وجود اینکه مصوبات FATF الزام‌آور نیست ولی ورود به لیست سیاه آن در شرایط شدید تحریمی که ایران با آن مواجه بود تاثیر شدیدی بر فعالیت‌های اقتصادی و مراودات با سایر کشورهای جهان می‌گذاشت. سیدکمال سیدعلی، معاون ارزی سابق بانک مرکزی به این نکته اشاره کرده بود که هر بانک می‌تواند به بهانه عضو نبودن ایران در این قرارداد بین‌المللی با ما همکاری نکند. نگرانی در مورد تصمیم مجمع تشخیص مصلحت نظام درباره این لوایح نیز در مورد نااطمینانی‌های مربوط به سال ۱۳۹۸ تاثیرگذار بود.

تابستان

تابستان آرام‌ترین فصل سال 1398 بود. تلاش‌های جسته و گریخته‌ای از سمت ژاپن و فرانسه برای نجات برجام و برقراری صلح موقت بین ایران و آمریکا صورت گرفت. قیمت دلار به کمترین حد خود از زمان به وجود آمدن مفهوم ارز ۴۲۰۰تومانی رسید، نرخ تورم نقطه به نقطه روند نزولی خودش را شروع کرده بود و بورس روند صعودی خود را ادامه می‌داد. با وجود این نگرانی‌های اقتصادی به‌خصوص موارد مرتبط با تحریم‌ها همچنان بر جامعه حکمفرما بود.

در دور جدید تحریم‌ها و بعد از خروج آمریکا از برجام، کشورهای اروپایی برای حفظ تعهدات خود به توافق هسته‌ای و ایران با ایجاد «اینستکس» اقدامات ابتدایی را انجام دادند. اما محمدجواد ظریف درباره اینستکس گفت: «اینستکس یک حرکت مقدماتی برای اجرای تعهدات اروپاست... تا الان نه‌تنها اروپایی‌ها اصل تعهداتشان را انجام نداده‌اند بلکه حتی مقدمه اجرای تعهداتشان بعد از حدود ۱۴ ماه تازه عملیاتی می‌شود. اینستکس بدون اجرای سایر تعهدات معنی ندارد.» ایران در واکنش به عدم اجرای تعهدات اروپا، کاهش تعهدات هسته‌ای خود را در چارچوب برجام آغاز کرد و اورانیوم غنی‌شده خود را از مرز ۳۰۰ کیلوگرم عبور داد. این مساله با اعلام شروع به کار رآکتور اراک نگرانی‌های زیادی در مورد واکنش اروپا در قبال تحریم‌های ایران به همراه داشت.

حملات صورت‌گرفته به تاسیسات نفتی آرامکو در اواخر شهریورماه هم نگرانی‌هایی را در مورد تشدید تنش‌های موجود در منطقه به وجود آورد. با وجود اینکه ایران به صورت رسمی داشتن مسوولیت در این حملات را تکذیب کرد و حوثی‌ها نیز مسوولیت این حمله را بر عهده گرفته بودند، ولی ایران به عنوان عامل اصلی این حمله‌ها متهم شد. امکان شکل‌گیری درگیری بین ایران و عربستان تهدیدی سنگین بر امنیت شکننده اقتصادی ایران وارد کرد.

تابستان نیز بدون تایید لوایح گروه ویژه اقدام مالی به پایان رسید و همچنان گمانه‌زنی‌ها برای افزایش قیمت حامل‌های انرژی وجود داشت.

پاییز

در ابتدای پاییز ابعاد بحران کسری بودجه به علت شرایط تحریمی روشن‌تر شده بود. به همین دلیل حجم بودجه مصوب سال ۹۸ از ۴۸۵ هزار میلیارد تومان به ۳۸۶ هزار میلیارد تومان کاهش پیدا کرده بود. جلساتی برای هدایت یارانه‌ها به نفع دهک‌های پایین‌تر برگزار شده بود و با وجود اینکه نظراتی مطرح بود مبنی بر اینکه تصمیم در مورد قیمت بنزین به بودجه ۹۹ موکول شده، ولی علی لاریجانی، رئیس مجلس اعلام کرد که هر تصمیمی درباره بنزین ممکن است. ممنوعیت واردات کالایی که در داخل امکان تولید آن وجود دارد در پاییز توسط شورای عالی هماهنگی اقتصادی سران قوا تصویب شد تا یک عامل جدید برای نااطمینانی‌های اقتصادی ایجاد شود.

در نهایت بحران کسری بودجه و قاچاق سوخت منجر به این شد که صبح جمعه ۲۴ آبان رئیس‌جمهور و مردم ایران همزمان متوجه آغاز سهمیه‌بندی سوخت و افزایش قیمت بنزین شوند. افزایش ۲۰۰درصدی نرخ بدون سهمیه و ۵۰درصدی نرخ با سهمیه ظاهراً نارضایتی عمیقی در جامعه به وجود آورد. این تصمیم که یک تصمیم ناگزیر و لازم‌الاجرا بود شوک شدیدی به مردم وارد کرد و اعتراض‌هایی در سراسر ایران شکل گرفت و در برخی مناطق به خشونت کشیده شد. با وجود اینکه افزایش قیمت سوخت -دست‌کم در کوتاه‌مدت- باعث افزایش هزینه حمل‌ونقل و افزایش قیمت کالاها می‌شود، ولی تاکید مسوولان به حفظ قیمت و برخورد با کسانی که به بهانه افزایش قیمت بنزین قیمت کالای خود را افزایش دهند، منجر به ایجاد نگرانی برای عرضه‌کنندگان کالا شده بود.

قطعی اینترنت در زمان اعتراض‌های مربوط به سوخت، نگرانی شدیدی به همه شرکت‌های اینترنتی تحمیل کرد. شرکت‌هایی که در ارائه خدمات به مشتری‌های داخلی و خارجی دچار مشکل شده بودند و مجبور به تحمل هزینه‌های بالا و کاهش اعتماد مشتریان خود شده بودند. کمیسیون تجارت الکترونیکی سازمان نظام صنفی رایانه‌ای تهران ضرر مستقیم قطعی اینترنت را نزدیک به سه هزار میلیارد تومان و خسارت غیرمستقیم آن را حدود ۳۰ هزار میلیارد تومان تخمین زده است.

مجموعه رویدادهای پاییز ۹۸ باعث شد که جست‌وجوی کلمه «مهاجرت» در اینترنت به بیشترین میزان خود برسد. مساله‌ای که نشان از ناامیدی مردم و نااطمینانی از وضعیت معیشتی خود در آن برهه زمانی دارد.

زمستان

سردترین فصل سال ۹۸ عجیب‌ترین فصل آن برای ایران و جهان بود. روزهای ابتدایی زمستان با یک اتفاق ناگوار همراه بود. در یک عملیات غیرقابل انتظار سردار قاسم سلیمانی، فرمانده سپاه قدس به دستور مستقیم دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات‌متحده ترور شد. این اتفاق به قدری بر فضای جهانی تاثیرگذار بود که از بین پنج ترند اول توئیتر چهار مورد آن به سردار سلیمانی، ایران و جنگ جهانی سوم (دو مورد) اختصاص داشت. این اتفاق بیش از هر عاملی می‌توانست منجر به جنگ رودررو بین ایران و آمریکا شود. شهادت قاسم سلیمانی نه‌تنها در ایران بلکه بر همه مناسبات حاکم بر منطقه تاثیرگذار بود. نگرانی از جنگ جدید در خاورمیانه به صورت جدی بر اقتصاد تاثیرگذار شد. در پی این حادثه قیمت جهانی نفت سه درصد افزایش پیدا کرد و تقریباً تمامی بورس‌های جهان با کاهش ارزش همراه شدند.

پاسخ منطقی ایران به اتفاق تا حدودی از تنش‌ها و نگرانی‌های موجود کاست، اما اتفاق ناگوار سقوط هواپیمای اوکراینی و واکنش‌های بعد از آن لطمه بزرگی به اعتبار خطوط هوایی ایران زد. آژانس ایمنی هوانوردی اتحادیه اروپا توصیه کرد که کشورهای ثالث تا اطلاع ثانوی از پرواز در آسمان ایران خودداری کنند. بسیاری از شرکت‌های هواپیمایی نیز مسیر هوایی خود را برای دوری از آسمان ایران تغییر دادند. علاوه بر این طبق صحبت‌های حرمت‌الله رفیعی رئیس انجمن صنفی دفاتر خدمات مسافرت هوایی و جهانگردی ایران ۷۰ درصد تورهای ورودی به ایران لغو شده است که باعث کاهش درآمد گردشگری در ایران می‌شود.

در دوم اسفندماه گروه ویژه اقدام مالی با وجود تلاش‌هایی که در داخل کشور صورت گرفته بود و بعد از تمدید چندباره مهلت ایران برای تصویب لوایح پیوستن به CFT و پالرمو ایران را وارد لیست سیاه خود کرد. با وجود اینکه عبدالناصر همتی، رئیس‌کل بانک مرکزی در این مورد گفته بود که «مشکلی برای تجارت خارجی و ثبات نرخ ارز ایجاد نخواهد شد» ولی ورود ایران به لیست سیاه هزینه‌های زیادی برای ارتباط بین‌المللی ایجاد خواهد کرد.

انتخابات مجلس با وجود حواشی‌ای که داشت و از جمله تنگ شدن دایره تایید صلاحیت‌ها، با کمترین سطح مشارکت در تاریخ جمهوری اسلامی همراه بود. مساله‌ای که از نظر برخی ناظران، بیش از هر چیز نشان‌دهنده نارضایتی مردم از وضع اقتصادی فعلی و ناامیدی از اصلاح امور توسط مجلس دارد.

کرونا احتمالاً نقطه پایانی بحران‌های سال ۱۳۹۸ است. ویروسی که وقوع گسترده آن در ایران ناگهان مشاهده شد و در همان هفته آغازین افراد زیادی از مردم عادی تا نمایندگان مجلس و معاون وزیر و معاون رئیس‌جمهور را درگیر خود کرد. این ویروس نه در سطح ایران که در سطح جهان نگرانی‌های زیادی را به وجود آورده است. مدارس، دانشگاه‌ها، مجلس و بسیاری از شرکت‌ها و ادارات تا اطلاع ثانوی به حالت تعطیلی درآمدند. این اپیدمی مشکلات زیادی در زمینه‌های تولیدی و خدماتی به وجود می‌آورد و به صورت مستقیم بر درآمد و زندگی بخش بزرگی از مردم تاثیرگذار است. هیچ چیز در مورد آینده این ویروس قطعی نیست و تنها با صبر می‌توان از آینده و تاثیر دقیق آن بر معیشت مردم سخن گفت.

تدبیر، امید و کمی شانس

وقتی که به رویدادهای سال ۱۳۹۸ نگاه می‌کنیم می‌توانیم عوامل موثر بر نااطمینانی در ایران را در دو دسته‌بندی قرار دهیم:

1- عواملی که توسط سیاستگذار و مجری آن به وجود می‌آید.

2- عواملی که توسط عوامل خارجی به وجود می‌آید که خود شامل دو عامل است:

2-1- سیاست‌های خارجی تحمیلی

2-2- مشکلات غیرقابل پیش‌بینی مانند بلایای طبیعی

مواردی مثل یارانه‌های پنهان، سیاست‌های پولی و مالی نامطمئن و نحوه اجرا و ابلاغ سیاست‌ها مواردی هستند که در دسته اول قرار می‌گیرند. اتخاذ سیاست‌های صحیح و اجتناب از اتخاذ سیاست با روش سعی و خطا مواردی هستند که می‌تواند باعث کاهش نااطمینانی نسبت به دولت و سیاست‌های آن شود.

تحریم، ورود به لیست سیاه گروه ویژه اقدام مالی و احتمال جنگ مواردی هستند که به تنهایی توسط دولت تعیین نمی‌شود و گاهی ناشی از بدعهدی طرف‌های دیگر بازی اقتصاد جهانی است. با وجود این با تدبیر و انتخاب سیاست‌هایی که هزینه‌های مردم را حداقل می‌کند می‌توان به بهبود شرایط اقتصادی کمک کرد.

برخی مسائل مانند بلایای طبیعی و اتفاقاتی مثل اپیدمی کرونا از جمله مواردی است که به صورت مستقیم از تصمیم‌های دولت یا سایر بازیگران اقتصاد شروع نمی‌شود. اما برنامه‌ریزی و واکنش سریع و به موقع به این موارد می‌تواند باعث ثبات اقتصادی و همچنین ایجاد همدلی میان دولت و مردم شود.

نکته مشترک همه این عوامل آن است که در صورت مدیریت مناسب امکان کنترل همه بحران‌ها و کاهش نااطمینانی‌ها وجود دارد.

برای نمونه در قضیه بنزین در صورتی که در طول سال‌های گذشته با افزایش قیمت ارز و تغییرات قیمت جهانی بنزین به مرور قیمت آن افزایش پیدا می‌کرد، نه دولت درگیر هزینه نابجا در راستای یارانه پنهان می‌شد، نه انگیزه‌ای برای قاچاق سوخت باقی می‌ماند و نه با واکنش تلخ مردم مواجه می‌شد. این مساله باعث می‌شد که مردم در مورد قیمت بنزین اطمینانی نسبی داشته باشند و با افزایش ناگهانی آن و آشفتگی برنامه‌ها و هزینه‌های خود متضرر نشوند. علاوه بر این با کاهش هزینه‌های دولت در مورد یارانه بنزین (احتمالاً) امکان کاهش استقراض‌ها از بانک مرکزی باعث ثبات بیشتر «تومان» و به دنبال آن افزایش کمتر قیمت بنزین وجود داشت.

در مورد سیاست‌های خارجی تحمیلی نیز تعامل بیشتر و ساخت شبکه ارتباطی قدرتمند می‌تواند مانع از ضربه دیدن اقتصاد شود. در شرایطی که ارتباط اقتصادی با کشورها منوط به تحریم کردن یا نکردن از جانب آمریکا باشد، مانند وضعیت فعلی نااطمینانی زیادی در اقتصاد حکمفرما می‌شود. گرچه در مورد برجام و سیاست‌های متعاقب آن دولت تصمیم‌های مناسب و قابل دفاعی گرفت -و در مورد خروج آمریکا از برجام تقصیری متوجه دولت ایران نیست- ولی در مورد مسائلی مانند لوایح پالرمو و CFT که عدم تصویب آنها امکان ارتباط با سایر کشورهای جهان را مشکل‌تر می‌کند، سیاست‌های محتاطانه‌تر می‌توانست در وضعیت پر از نااطمینانی فعلی اقتصاد ایران هزینه کمتری به اقتصاد ایران تحمیل کند.

بحران‌های جهانی مانند اپیدمی کرونا از موارد نادر ولی تاثیرگذار در فعالیت‌های اقتصادی هستند. مدت زمان ماندگاری و نحوه اثرگذاری بر روی فعالیت‌های اقتصادی، همه نااطمینانی‌های شدیدی به تصمیم‌های اقتصادی تحمیل می‌کند ولی باز هم پاسخگویی بازیگران به بحران‌های این‌چنینی می‌تواند منجر به کاهش یا تشدید نااطمینانی‌ها شود.

و دوباره بهار 1

هرچند احتمالاً نقل قول آغازین از وزیر اقتصاد پیش‌بینی اکثر بازیگران اقتصاد ایران در سال ۹۸ بود ولی بدبین‌ترین افراد هم انتظار این همه هیجانات پیش‌بینی‌نشده و موثر بر اقتصاد را نداشتند. با وجود این در سالی که گذشت اتفاق‌های مثبت اقتصادی نیز رخ داد، رشد بی‌سابقه بورس تهران در سالی که رو به پایان است -هرچند متاثر از سیاست‌های پولی و افزایش قیمت دلار بود- یکی از این موارد بود.

شاید اگر مجدداً از وزیر اقتصاد در مورد پیش‌بینی سال ۹۹ سوال کنیم بگوید سال ۹۹ هم سال خوبی نخواهد بود. چراکه پیش‌بینی می‌شود که در سال آتی اثرات تحریم‌ها بیش از پیش بر اقتصاد ایران نشان داده شود، ورود به لیست سیاه FATF ارتباطات بانکی را با مشکل روبه‌رو کند، بورس با رشد کمتر یا حتی سقوط همراه شود، مسیر انتخابات آمریکا به سمتی هدایت شود که سختگیری‌های اقتصادی بر ایران افزایش یابد و ناهماهنگی مجلس جدید و دولت امکان اتخاد سیاست‌های همگن را مشکل کند.

با وجود این صنعتگران، فعالان بخش خصوصی و فعالان استارت‌آپی متعددی را می‌توان پیدا کرد که با خلوص نیت و تلاش بی‌پایان برای فردای بهتر ایران تلاش می‌کنند. شاید اگر همه بازیگران اقتصادی از دولت و مجلس تا تک‌تک فعالان اقتصادی برای بهبود تلاش کنند، پایان زمستان و آغاز بهار اقتصادی زودتر از انتظار ما و جناب وزیر از راه برسد.