انقباض سفره‌ها
وضعیت فقر در اقتصاد ایران چه سمت و سویی پیدا می‌کند؟
برای مدتی طولانی، مطالعه دو شاخص مختلف درباره میزان فقر در ایران گیج‌کننده می‌نمود: در حالی که شاخص «فقر درآمدی» افزایش نسبت فقیران در طول زمان را نشان می‌داد، عملکرد اقتصاد ایران در شاخص «فقر چندبعدی» از سوی ناظران داخلی و بین‌المللی مثبت تلقی می‌شد.
هادی چاوشی: برای مدتی طولانی، مطالعه دو شاخص مختلف درباره میزان فقر در ایران گیج‌کننده می‌نمود: در حالی که شاخص «فقر درآمدی» افزایش نسبت فقیران در طول زمان را نشان می‌داد، عملکرد اقتصاد ایران در شاخص «فقر چندبعدی» از سوی ناظران داخلی و بین‌المللی مثبت تلقی می‌شد. بنابر یک پژوهش انجام‌شده در مرکز پژوهش‌های مجلس، شاخص فقر چندبعدی به ویژه در مناطق روستایی ایران طی سال‌های 1370 تا 1393 بیش از 80 درصد کاهش را نشان می‌داد.1 (برای محاسبه شاخص فقر چندبعدی از مولفه‌های مختلفی به‌جز درآمد استفاده می‌شود؛ چراکه این شاخص بهره‌مندی یا محرومیت از آموزش، سلامت و تسهیلات اولیه زندگی را نماینده بهتری برای ارزیابی رفاه خانوار می‌داند.)
حالا اما به نظر می‌رسد دوران گیجی تمام شده است و دیگر تردیدی باقی نمانده که همه در حال فقیرتر شدنیم. آنچه فقر چندبعدی را در دهه‌های اخیر در ایران کاهش داده، سرمایه‌گذاری گسترده دولت در حوزه‌های بهداشت، آموزش و ایجاد زیرساخت‌هایی مثل آب، برق و راه برای نقاط کمتر برخوردار کشور بوده است. با تشدید کسری بودجه دولت در سال جاری و چشم‌انداز رسیدن آن به محدوده قرمز در سال آینده، دیگر پولی در بساط دولت نیست که بتواند این روند را تداوم بخشد. همزمان، تجربه دو سال پیاپی رشد منفی اقتصادی -که در برخی ارزیابی‌های بین‌المللی به عنوان شدیدترین رکود اقتصاد ایران پس از جنگ هشت‌ساله معرفی می‌شود- باعث کاهش شدید درآمد سرانه ایرانیان شده است.
مشکل البته این نیست که رکود اقتصادی به عنوان یک سیکل تجاری در اقتصاد ما رخ داده باشد. مساله این است که «روند بلندمدت اقتصاد ایران منفی شده است. این یک رکود معمولی نیست، بلکه به این معناست که درآمد سرانه ایرانیان که در بلندمدت (دست‌کم از زمان کشف نفت تا امروز) بالاتر از متوسط جهانی بوده، در حال تغییر جهت و رفتن به زیر متوسط جهانی است و در ادامه کشور ما را به یک کشور فقیر بدل می‌کند».2
در چنین شرایطی، اقتصاددانانی چون مسعود نیلی هشدار داده‌اند که ایران در حال حرکت به سمت پاکستانیزه شدن است، با این تفاوت که ما احتمالاً مردمی با سطح درآمد سرانه پایین خواهیم بود که در برخی کالاها (مثل انرژی) مصرف زیادی خواهیم داشت: «سفره خالی در اتاق غرق نور.»3
هرچه هست، به نظر می‌رسد شاخص فقر درآمدی و فقر چندبعدی در اقتصاد ایران به زودی همگرا خواهند شد و چهره جدیدی به فقر عمومی خواهند داد. اما چه شد که این‌گونه در تله فقر گرفتار شدیم؟
پی‌نوشت‌ها:
1- مرکز پژوهش‌های مجلس؛ «اندازه‌گیری فقر چندبعدی در ایران و نگاهی به تجارب جهانی کاهش فقر»، گزارش پژوهشی به شماره 15604، آذرماه 1396
2- جبل‌عاملی، پویا؛ «قطعه ناجور پازل»، گفت‌وگو با شماره 311 تجارت فردا، 31 فروردین 1398
3- نگاه کنید به شماره 329 تجارت فردا که در تاریخ 9 شهریور 1398 با تیتر اصلی «پاکستانیزه شدن» منتشر شد.
