اقتصاد نامرئی

ابراهیم علیزاده: رئیس سازمان تامین اجتماعی می‌گوید بیش از هفت میلیون نفر شاغل وجود دارند که بیمه نیستند. کسانی که از نگاه او می‌توانند بخشی از اقتصاد غیررسمی کشور باشند. رئیس سازمان امور مالیاتی هم می‌گوید سالانه حداکثر ۳۰ هزار میلیارد تومان در کشور فرار مالیاتی داریم. از نگاه او نیز این رقم قابل توجه شامل بخشی از اقتصاد غیررسمی کشور می‌شود. چه آن آمار تقی نوربخش و چه این آمار کامل تقوی‌نژاد هر دو از بزرگی اقتصاد غیررسمی در کشور حکایت دارند. بررسی‌های موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه‌ریزی نیز نشان می‌دهد این بخش اقتصاد ایران اندازه قابل توجهی دارد و علاوه بر این، روند شکل‌گیری آن رو به فزونی است. مسعود نیلی، رئیس این موسسه اخیراً در نشست تخصصی با عنوان «اقتصاد غیررسمی در ایران» ابتدا به تعریف این بخش پرداخته و سپس نتایج بررسی درباره اندازه این بخش را ارائه کرده است. به گفته او، اقتصاد غیررسمی به سه دسته کلی تقسیم می‌شود. یک دسته اقتصاد غیرقانونی هستند. طبق تعریف ارائه‌شده نیلی، اقتصاد غیرقانونی فعالیت‌هایی را شامل می‌شود که بر اساس قوانین جاری هر کشور، ممنوع شناخته شده‌اند و این دسته از فعالیت‌ها، بنابر تصمیم قانونگذار در آمار رسمی ثبت نمی‌شوند. شاید در اقتصاد ایران فعالیت‌هایی مربوط به حوزه‌های ممنوعه قانونی مانند مواد مخدر و مشروبات الکلی را بتوان از این دست اقتصادهای غیررسمی تلقی کرد.

دسته دوم در اقتصاد غیررسمی «تولیدات غیرثبتی» هستند که هرچند قانونی محسوب می‌شوند اما به دلیل توسعه‌نیافتگی فرآیندهای تولید یا کوچکی بیش از حد مقیاس آنها، در آمارها گنجانده نمی‌شوند. به گفته نیلی، فعالیت‌های این دسته را می‌توان به دو بخش تقسیم کرد. بخشی که ماهیت اقتصادی دارند و با تبادل پول صورت می‌گیرند، مانند دستفروشی و مسافربری وسایل نقلیه شخصی و بخش دیگر شامل فعالیت‌هایی مانند کار زنان خانه‌دار در منزل یا تعمیرات شخصی لوازم منزل که به ‌صورت خودکفا و بدون تبادل پول انجام می‌شوند.

اما دسته سوم اقتصاد سایه است که به فعالیت‌های قانونی‌ای اطلاق می‌شود که با انگیزه‌های اقتصادی مانند فرار مالیاتی از چشم دولت پنهان نگه داشته می‌شوند. در مجموع طبق برآورد موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه‌ریزی هرچند در دوران جنگ تحمیلی اندازه اقتصاد غیررسمی به دلایلی از جمله کاهش رشد اقتصادی کشور به حدود 40 درصد رسیده بود اما در دوران پس از جنگ تحمیلی این میزان به 38 درصد تقلیل یافت. سپس در ابتدای دهه 80 یعنی سال‌های 1380 تا 1386 اندازه اقتصاد غیررسمی کمتر شد و به 31 درصد رسید. اما در دوره مورد بررسی دیگر مربوط به سال‌های 1387 تا 1393 شاخص اقتصاد غیررسمی مجدداً صعودی شد و به 34 درصد رسید. تورم‌های بالا، رشدهای پایین و منفی و برقراری تحریم‌ها از جمله دلایل این اتفاق عنوان شده‌اند. اما صعودی شدن اندازه اقتصاد غیررسمی چه تبعاتی را به همراه خواهد داشت؟ آیا در شرایط فعلی می‌توان به کاهش اندازه اقتصاد غیررسمی امیدوار بود؟ دولت چگونه می‌تواند به کاهش سهم اقتصاد غیررسمی از کل اقتصاد کشور کمک کند؟