ارج سیاوش

شادی معرفتی: ارج نامی آشنا بود که چندین نسل از ایرانیان می‌شناختند و به آن اطمینان داشتند. ارج را خلیل ارجمند در آخرین سال‌های سلطنت رضاشاه بنیان گذاشت، کارگاهی که سه حرف نخست کارکردش نام ارج را ماندگار کرد: آهنگری، ریخته‌گری و جوشکاری. در پاریس مهندسی مکانیک خوانده بود و وقتی برگشت، به سراغ صنعت رفت. نخستین فعالیت او در ساخت در و پنجره و نرده‌های فلزی بود و موفقیتش در ساخت یک گلخانه برای بانک ملی در سال 1317 باعث شد که به یکی از پیمانکاران این بانک برای تامین نیازهایشان تبدیل شود. در همین دوره، طاق نصرت عروسی ولیعهد را نیز ساخت.

در سال‌های جنگ جهانی دوم با محدود شدن راه‌های تجاری، تقاضا برای خدمات و تولیدات این کارخانه به‌شدت افزایش یافت و خلیل ارجمند کار خود را به واردات قطعات و ماشین‌آلات مختلف صنعتی، و ساخت موتور برق، انواع سیم، تلمبه‌های الکتریکی و... توسعه داد. اما مهم‌ترین و مردمی‌ترین کار مربوط بود به ساخت رختشویخانه در جنوب تهران. در سال‌های دهه ۱۳۲۰ مردم جنوب تهران از نعمت لوله‌کشی آب محروم بودند در حالی که تمامی آب‌های شمال تهران به جنوب می‌رفت. خلیل خیلی زود بر اثر سانحه‌ای در 1323 از دنیا رفت و نماند تا روزهای شکوه ارج را ببیند. اما ارج با سیاوش ارجمند به اوج رسید، برادر کوچک‌تری که خلیل را الگوی خویش قرار داده بود و ارج را به یکی از بزرگ‌ترین صنایع خاورمیانه تبدیل کرد، مردی که مردادماه گذشته، در زادروز 90سالگی‌اش دار فانی را وداع گفت و روزهای طلایی ارج را نیز با خود برد.

برادر کوچک‌تر

پس از مرگ برادر بزرگ‌تر، اسکندر و سیاوش که در زمان مرگ خلیل مشغول تحصیل مهندسی در آمریکا و آلمان بودند، به ایران بازگشتند و عهده‌دار مدیریت کارخانه شدند. مهندس اسکندر ارجمند در سال ۱۳۳۰ به کارخانه پیوست و مهندس سیاوش ارجمند، همزمان با روزهای پرتب و تاب کودتای 28 مرداد، از آلمان بازگشت و به ارج رفت، سال‌های اوج ارج با او آغاز شد.

مهندس سیاوش ارجمند، آخرین مدیر کارخانه ارج تا سال 1357، برادر کوچک خلیل بود. وقتی برادرش، ارج را تاسیس کرد سیاوش کودکی دبستانی بود، اما علاقه ویژه‌ای به کارگاه برادرش داشت. مانند برادر مهندسی مکانیک خواند و دانشجوی ممتاز دانشکده فنی دانشگاه تهران شد. تعریف می‌کرد که سخت‌ترین لحظه زندگی‌اش در نوجوانی، مرگ زودهنگام برادرش بوده است. تحصیلاتش را در دبستان خرد، دبیرستان شرف و دانشکده فنی دانشگاه تهران با رتبه اول به پایان رساند. سپس در رشته برق دانشگاه مونیخ ادامه تحصیل داد. پس از پایان تحصیلات، مدتی در کارخانه‌های انگلستان و زیمنس آلمان به تکمیل معلومات عملی و نظری خود پرداخت و از سال 1334 مدیریت ارج را بر عهده گرفت.

مدیریت سیاوش و محصولات خانگی ارج

با شروع مدیریت سیاوش دوره توسعه سریع و مدرن کارخانه ارج شروع شد. او با آینده‌نگری خط تولید محصولات شرکت را به تدریج تغییر داد و به تولید محصولات خانگی پرداخت. با مدیریت او، ارج بزرگ‌ترین کارخانه لوازم خانگی ایران و خاورمیانه شد. در دهه ۱۳۳۰ تولیدات مختلفی از جمله بخاری ارج از تولیدات اولیه و ماندگار بود، به‌ویژه ساخت صندلی تاشو که سبک زندگی مردم را تغییر داد و جای صندلی‌های چوبی لهستانی را گرفت. اما هنوز به معنای واقعی ارج به خط تولید انبوه وارد نشده بود و کارخانه هم سفارش می‌گرفت و هم تولیدات مختلفی داشت که با هم تجانس نداشتند. اولین محصول خانگی ارج به معنای تولید انبوه در سال ۱۳۳۸ تولید شد. بعد از آن تولید کولر ارج بود. او در مسافرتی که به آریزونای آمریکا کرد به کالایی برخورد که به سادگی می‌توانست درجه حرارت را تا بیش از 10 درجه کم کند. کولر آبی ارج بر اساس این محصول ساخته شد. ساخت انواع آن از جمله مدل پرتابل امکان استفاده تمامی گروه‌ها با درآمدهای مختلف و در مکان‌های مختلف را فراهم کرد. این تحولی در خانه‌ها و آسایش مردم بود و برند ارج را مردمی‌تر کرد.

سیاوش ارجمند دائماً به دیدن کارخانه‌های اروپا و آمریکا می‌رفت. یک سال بعد از تولید کولر ارج، آبگرمکن برقی ۵۰‌گالنی ساخته ارج به بازار آمد. اگرچه مهندس رهنما در کارخانه پلار اصفهان قبلاً آن را می‌ساخت، اما تولید آن توسط ارج به توسعه بهداشت شخصی مردم و افول خزینه و حمام‌های عمومی که عامل شیوع بسیاری بیماری‌ها بود، کمک شایانی کرد.

کارخانه ارج اولین شرکت ایرانی بود که شروع به تولید یخچال برقی کرد. تولید یخچال در سال ۱۳۴۱ کاملاً تصادفی رخ داد. در مسافرتی که مهندس ارجمند به دانمارک داشت، هدفش بازدید از کارخانه‌ای برای تولید ظرفشویی آشپزخانه بود و به توافق نهایی هم نزدیک شده بودند اما با بازدید از کارخانه یخچال‌سازی نظرش عوض شد و ساخت یخچال را آغاز کرد. شاید به جرات بتوان گفت بیشتر تحولات صنعتی در ایران با همین جهان‌دیدگی‌ها شروع شده بود. یک سال بعد از این آبگرمکن برقی ۵۰‌گالنی ساخته ارج هم به بازار آمد.

ارج در سال ۱۳۴۳ از خیابان شوش به جاده کرج منتقل شد تا فصل جدیدی در تولیدات انبوه آن آغاز شود. انتقال به کارخانه جاده کرج امکان ساخت محصولات متنوعی را فراهم کرد. در سال ۱۳۴۴ قرارداد همکاری با کارخانه کلویناتور بسته شد و در حقیقت نظام فوردیسم و تیلوریسم یعنی مدیریت علمی و صنعتی بر اساس زمان‌سنجی و تقسیم کار به مقیاس‌های قابل اندازه‌گیری، با هدف افزایش بهره‌وری نخستین‌بار در این کارخانه آغاز شد. وقتی در سال ۱۳۴۵ جشن سی‌امین سالگرد ارج را در هتل ونک می‌گرفتند آوازه‌اش از طریق فروش محصولات در نمایندگی‌ها به بیشتر خانه‌ها رفته بود، حتی در برخی کشورهای خلیج‌فارس. در همین سال‌ها شروع همکاری فنی با شرکت تابان در افزایش بهره‌وری شرکت نقش مهمی داشت. انعقاد قرارداد همکاری با زانوسی شروع مرحله‌ای بود تا در سال ۱۳۴۹ شروع به تولید ماشین لباسشویی کند.

در سال ۱۳۵۰ با انتخاب دکتر منوچهر گودرزی به عنوان مدیرعامل، ارج به تثبیت خود در داخل رسیده بود و گرفتن سهمی در بازارهای بین‌المللی را در چشم‌انداز داشت، زیرا یک سال بعد قراردادی با شرکت بوزالن جهت کنترل تولید با کامپیوتر (کاتا) بست. شاید بتوان گفت در سال 1354 تبدیل شرکت سهامی خاص ارج به سهامی عام و ورود در بورس تهران که اقدامی دستوری بود تا اندازه‌ای انگیزه‌ها برای پیشرفت را کاهش داد، اما رقابتی که برای گرفتن سهم بیشتری از بازار عمدتاً بین ارج، آزمایش، جنرال و بعداً در سال‌های اول دهه ۵۰، با ورود محصولات خارجی شروع شده بود اجازه نمی‌داد شرکت‌ها جز به پیشرفت فکر کنند. بنابراین ارج در شیراز زمینی خرید تا کارخانه دومش را در آنجا تاسیس کند.

ظرفیت بهره‌برداری این مجموعه در اواخر اردیبهشت 1354 به 454 هزار و 100 دستگاه انواع لوازم خانگی رسید. سرمایه این کارخانه در اوایل دهه 50، پانصد و پنجاه میلیون ریال بود و کل کارگران مشغول کار در واحدهای وابسته به آن حدود پنج هزار نفر بودند.

فروش کارخانه ارج و لوازم خانگی تولیدی این مجموعه با توسعه زندگی شهری در ایران رشد چشمگیری داشت؛ در سال‌های 1351 تا 1353 فروش ارج تقریباً دو برابر شد و بعد از کسر مالیات از 194 میلیون ریال به 377 میلیون ریال افزایش یافت.

سیاوش در عرصه فعالیت‌های اجتماعی

از نظر سیاوش ارجمند، راه رسیدن به پیشرفت و توسعه اقتصادی، استفاده از نیروی انسانی ماهر بود. او معتقد بود زمینه‌های آموزش از طریق دبستان تا دانشگاه، محیط کار، مشارکت اجتماعی و کوشش‌های فردی فراهم می‌شود. تغییر دائم تکنولوژی، نیازمند آموزش و مهارت‌های تازه است. او در نشست مشترک مدیران صنایع، با وزیر کار و امور اجتماعی درباره مشکلات واحدهای صنعتی و به‌خصوص مسائل کارگران، مشکلات عمده را کاهش در بهره‌وری، مرغوبیت و مقدار تولید صنایع بزرگ ارزیابی می‌کرد و علل آن را سه عامل می‌دانست: 1- ماده 33 قانون کار و طرز اجرای آن؛ 2- آیین‌نامه انضباطی مربوط به نیروی کار؛ 3- نحوه اجرای قانون سهیم شدن کارگران در سود ویژه کارگاه‌ها. ارجمند در سال 1352 همچون بسیاری از صاحبان صنایع (مثل برخوردار، تفضلی، آزمایش و...) در تاسیس بانک شهریار به عنوان عضو هیات مدیره، مشارکت کرد. سیاوش ارجمند اهمیت زیادی برای رفاه حال کارگران قائل بود. در دی‌ماه 1349 کارخانه ارج به همراه کارخانه صنعتی بهشهر (متعلق به خانواده لاجوردی) و سپنتا (متعلق به فریدون فلفلی و مهربان) طرح تاسیس خانه‌های سازمانی برای کارگران را به اجرا درآورد؛ اجاره‌بهای این خانه‌ها تا زمان اشتغال در کارخانه، کم بود. وزارت مسکن و کار نیز با اعطای 72 هزار متر زمین و تهیه نقشه ساختمان در منطقه قلعه سلیمان‌خان به این سه کارخانه کمک کرد.

کارخانه ارج همچنین اولین واحد تولیدی بخش خصوصی بود که از مددکاران اجتماعی برای کمک به کارکنان خود بهره گرفت. در واقع گردانندگان ارج به این اصل ایمان داشتند که با افراد تامین‌شده، سرزنده و بانشاط بهتر می‌توان کار کرد و انتظار محصول بیشتری داشت. بنابراین به خوبی پذیرای وجود مددکاران اجتماعی در کارخانه شدند. بعد از آن بود که در شرکت نفت، روغن نباتی شاه‌پسند (شرکت صنعتی بهشهر) و قو، مددکاران اجتماعی استخدام شدند.

آخرین مدیر خاندان ارج، در نهادهای صنفی حضوری فعال داشت. وی در دهه 40، عضو اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران بود. همچنین در دهه 50 از موسسان و اعضای هیات مدیره سندیکای صنایع فلزی و لوازم خانگی بود (دوره اول تا سوم). در 26 مرداد 1356 چهل نفر از مدیران بخش خصوصی به عنوان مشاور وزیر بازرگانی به طور رایگان با او همکاری داشتند. سیاوش ارجمند رئیس کمیته صنایع و دکتر سادات تهرانی رئیس کمیته سیاست اقتصادی به همکاری با یک سازمان دولتی پرداختند.

وی به فعالیت‌های فرهنگی نیز علاقه‌مند بود. شورای کتاب کودک، پلاک‌های یادبودی از نویسندگان کودک در سال 1353 تهیه کرد که ارجمند هزینه آنها را پرداخت، او در کنار فعالیت‌های صنعتی، به وضعیت مسکن کارگران نیز توجه داشت.

سیاوش در آتش

صادرات محصولات ارج به کشورهای اروپای شرقی و کشورهای خلیج‌فارس نشان داد که با وجود محصولات خارجی ارج توانسته بود سهم قابل توجهی از بازار مصرف این کشورها را به دست آورد. ارج در سال ۱۳۵۸ مشمول قانون حفاظت از صنایع نشد اما بعداً با ناآرامی‌های کارگری که نیروهای سیاسی چپ تندرو در آن ایجاد کردند تحت مدیریت سازمان صنایع قرار گرفت و دوره افول خود را آغاز کرد.

در سال ۱۳۵۷ با ملی شدن کارخانه‌ها، عمده سهام آن به صنایع ملی ایران واگذار شد که تا سال ۱۳۷۴ تحت پوشش این سازمان بود و پس از آن در همین سال، بخشی از سهام سازمان صنایع ملی به کارکنان «ارج» و مردم و عمده سهام آن به بانک ملی ایران واگذار شد و در حال حاضر نیز بخش مهمی از سهام این کارخانه در اختیار بانک ملی و شرکت‌های زیرمجموعه آن است.

فقدان مدیرانی مبتکر و نوآور بعد از سال 1357 باعث شد کارخانه ارج که سال‌ها تولیدات مختلف داشت، به جای اینکه محصولات جدیدی طراحی کند و از مدل‌ها و ماشین‌های جدید استفاده کند تا روند پیشرفت و به‌روز شدن این تولیدات همپای رشد صنایع در سایر کشورها ادامه یابد، وضع بدتری پیدا کند. اما اگر هدف شرکت ارج را ساختن یک کارخانه مدرن در طراحی، تولید و بازاریابی لوازم خانگی بدانیم ارج با مدیریت سیاوش ارجمند به آن رسید.  ارج به تمام این موارد توجه داشت. اما بعد از سال ۱۳۵۷ مصادره‌کنندگانی که به مدیریت کارخانه گماشته شده بودند، کارمند بانک ملی ایران بودند که هیچ تجربه‌ای در مدیریت در سازمان صنعتی نداشتند. انتصابات مشابه در سال‌های بعد نیز به همین شکل صورت گرفت. بنابراین جای تعجب نیست که این مدیران بی‌تجربه نتوانستند کشتی ارج را ناخدایی کنند و امروز ما با تاسف اخبار باورنکردنی بستن کارخانه ارج را می‌شنویم. کارخانه ارج بزرگ‌ترین تولیدکننده لوازم خانگی در خاورمیانه با نیروی کاری بیش از سه هزار نفر شهرت جالبی به دست آورده بود و این شهرت نتیجه بیش از چهار دهه تجربه بود. تولیدات این کارخانه به میلیون‌ها ایرانی و خانواده‌های خارجی کمک کرد تا زندگی راحتی داشته باشند. وقتی در سال 1395 خبر بسته شدن کامل شرکت ارج در رسانه‌ها منتشر شد، سیاوش ارجمند نوشت: خبر بسته شدن شرکت صنعتی ارج قلبم را شکست و شوکی بود برای من و بسیاری از مهندسان و کارگرانی که سال‌ها برای ساختن این شرکت سخت کار کرده بودند.

او می‌گفت صاحبان فعلی کارخانه ارج گویا مشتری برای فروش ارج پیدا نکردند و با او تماس گرفتند و حاضر شدند کارخانه‌اش را با تخفیف مخصوص به خودش بفروشند. با اینکه هنوز علاقه‌مند به کار در ایران بود اما کهولت سن دیگر اجازه چنین کاری را به او نمی‌داد و سرانجام دوم مرداد سال جاری در 90‌سالگی در شهر نیویورک درگذشت.