حمایت محدود

  ابراهیم علیزاده: نام بیمه بیکاری که می‌آید طبیعتاً گوش همه بیکاران تیز می‌شود. سه میلیون و 200 هزار نفر تعداد کل آنهاست. بیکارانی که با شنیدن نام بیمه بیکاری توجه آنها جلب می‌شود. اما از این میزان تنها 220 هزار نفر در نهایت از حمایت بیمه بیکاری بهره‌مند می‌شوند. کسانی که پیش از بیکاری شغلی داشتند و در دوره شاغل بودن حق بیمه بیکاری از دستمزد آنها کسر شده و حالا پس از عبور از فیلترهایی می‌توانند ماهانه حقوقی بدون انجام کاری دریافت کنند. سهم آنها از کل بیکاران کشور حدود هفت درصد می‌شود. از کل بیکاران قبلاً شاغل بوده نیز سهم آنها به 12 درصد می‌رسد. با این حال وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی اعلام کرده که تعداد مقرری‌بگیران از میزان فعلی هم باید کمتر شود.

نزولی بودن مقرری‌بگیران

نرخ بیکاری در اقتصاد ایران معمولاً دورقمی است. روند آن هم در دوران فعالیت دو دولت اخیر صعودی بوده است. در سال 1384 این شاخص معادل 5 /11 درصد و در سال 1396 معادل 1 /12 درصد از سوی مرکز آمار ایران گزارش شده است. اما دقیقاً در دوره اوج‌گیری نرخ بیکاری روند مقرری‌بگیران بیمه بیکاری هم صعودی بوده است؟

در دو سال اخیر روند تعداد مقرری‌بگیران بیمه بیکاری و نرخ بیکاری یکسان بوده است. در سال 1395 زمانی که نرخ بیکاری از 11 درصد سال قبل خود به 4 /12 درصد رسید تعداد مقرری‌بگیران بیمه بیکاری از 212 هزار نفر به 225 هزار نفر افزایش یافت. یک سال بعد نیز همان‌طور که روند نرخ بیکاری نزولی شد و نرخ بیکاری به 1 /12 درصد تقلیل یافت، تعداد مقرری‌بگیران بیمه بیکاری نیز کم شد و به 220 هزار نفر رسید.

روایت وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی از این وضعیت این‌گونه است: «بررسی بیمه بیکاری و افراد بهره‌مند از این مزیت، یکی از مواردی است که می‌تواند در تحلیل بازار کار کشورها مفید باشد. رویکرد جهانی در این خصوص کاهش تعداد مقرری‌بگیران با تاکید بر حفظ اشتغال است، چراکه افزایش تعداد مقرری‌بگیران می‌تواند بیانگر مشکلات اقتصادی کارگاه‌ها و تعطیلی آنها باشد. بررسی‌ها نشان می‌دهد تعداد برقراری مقرری‌بگیران بیمه بیکاری در سال 1396 نسبت به سال 1395 به میزان 4 /2 درصد کاهش یافته است.» اما آیا واقعاً کاهش تعداد مقرری‌بگیران به منزله آن است که در سال گذشته مشکلات اقتصادی کارگاه‌های اقتصادی و تعداد بنگاه‌های مشکل‌دار و تعطیل‌شده کاهش یافته است؟

از سوی دیگر در این گزارش دولت اشاره شده «مقایسه سهم برقراری مقرری‌بگیران بیمه بیکاری نسبت به بیکاران 10ساله و بیشتر طی سال‌های 1394 تا 1396 نیز گویای این واقعیت است که این شاخص طی سال‌های مذکور روند کاهشی داشته و از 8 /7 درصد در سال 1394 به 9 /6 درصد در سال 1396 رسیده است.» در این بخش نیز این سوال مطرح است که آیا کمتر شدن سهم بیکاران بهره‌مند از مزیت بیمه بیکاری به منزله موفقیتی برای نهاد بیمه‌گر است یا نشانه‌ای از ناکارایی و عدم موفقیت آن؟

شاغلان بی‌بهره از بیمه بیکاری

در این گزارش وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی بیمه بیکاری یکی از حمایت‌های تامین اجتماعی معرفی شده که سازمان تامین اجتماعی بر این اساس مکلف است با دریافت حق بیمه بیکاری مقرر به کارگران مشمول قانون بیمه بیکاری که طبق این قانون فاقد شغل شده مقرری بیمه بیکاری پرداخت کند. اما نکته در این است که این فرد متقاضی باید از سوی اداره تعاون، کار و رفاه اجتماعی معرفی شود و این اداره کسی را معرفی می‌کند که در دوره اشتغال خود حق بیمه بیکاری را پرداخت کرده باشد. طبق قانون در دوره اشتغال هرکدام از شاغلان سه درصد از مزد آنها مشمول قانون بیمه بیکاری می‌شود که این رقم از سوی کارفرما پرداخت خواهد شد. آن وقت فرد پس از بیکاری به اداره تعاون، کار و رفاه اجتماعی مراجعه می‌کند تا به شعب تامین اجتماعی برای دریافت مقرری بیمه بیکاری معرفی شود. پس از آن است که مقرری بیمه بیکاری برقرار می‌شود. مبلغ پرداختی ماهانه به مقرری‌بگیر بیمه بیکاری و مدت استحقاق بهره‌مندی از آن هم بر اساس سابقه پرداخت حق بیمه بیکاری، متوسط مزد یا کارمزد روزانه کارگر مشمول بیمه بیکاری مشخص می‌شود. اما آیا این پروسه بهره‌مندی از حمایت بدون دردسر است؟ آمار بیکاران بهره‌مند از بیمه بیکاری که این موضوع را تایید نمی‌کند. با وجود اینکه در آخرین آمار سالانه بازار کار ایران یعنی در سال 1396 تعداد بیکاران کل کشور بیش از سه میلیون و 210 هزار نفر اعلام شده اما تنها 220 هزار نفر از بیکاران مشمول بیمه بیکاری هستند.

یکی از علل آن به سهم تعداد بیکاران قبلاً شاغل از کل بیکاران کل کشور برمی‌گردد. سهم آنها از کل بیکاران کشور در آخرین اعلام وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی 54 درصد بوده است. آخرین بررسی این وزارتخانه به سال 1395 برمی‌گردد که آن زمان هم تعداد کل بیکاران کشور رقمی نزدیک به رقم اعلامی سال 1396 و معادل سه میلیون و 203 هزار نفر اعلام شده بود. بر این اساس از این سه میلیون و 203 هزار نفر، یک میلیون و 739 هزار نفر یعنی 54 درصد از کل بیکاران کسانی بوده‌اند که قبلاً شغلی داشته‌اند و اگر حق بیمه بیکاری آنها در دوره اشتغال آنها پرداخت می‌شد، می‌توانستند طبق قانون از بیمه بیکاری بهره‌مند شوند. اما از این یک میلیون و 739 هزار نفر بیکار قبلاً شاغل تنها 220 هزار نفر توانسته‌اند مقرری‌بگیر بیمه بیکاری شوند. در واقع تنها 12 درصد از کل بیکاران قبلاً شاغل و حدود هفت درصد از کل بیکاران کشور از مقرری بیمه بیکاری بهره‌مند هستند.

نکته قابل تامل این است که حدود 34 درصد از این بیکاران قبلاً شاغل در بخش‌های دولتی مشغول به فعالیت بوده‌اند. در واقع به نظر می‌رسد حتی در بخش شاغلان دولتی نیز تعدادی از آنها پس از بیکاری نتوانسته‌اند به هر دلیلی مشمول بیمه بیکاری شوند. یک میلیون و 158 هزار نفر آنها نیز قبل از بیکاری، در بخش خصوصی و تعاون مزدبگیر بوده‌اند که 66 درصد کل بیکاران قبلاً شاغل را شامل می‌شود. در مجموع به نظر می‌رسد فعالیت در بخش دولتی یا خصوصی تاثیری در بهره‌مندی از مزیت بیمه بیکاری نداشته است. چرا که جمعیت 580 هزارنفری بیکاران قبلاً شاغل در بخش دولتی که رقمی بیش از 5 /2 برابر جمعیت کل مقرری‌بگیران بیمه بیکاری است تایید می‌کند داشتن شغل دولتی به منزله این نیست که حتماً پس از بیکاری بتوان از بیمه بیکاری استفاده کرد. نکته دیگر این است که کارگر ساده بودن نیز ضمانتی برای بهره‌مندی از بیمه بیکاری نیست. چراکه 26 درصد از کل بیکاران قبلاً شاغل، نیروی کار ساده بوده‌اند که تعداد کل آنها به 452 هزار نفر یعنی دو برابر کل مقرری‌بگیران بیمه بیکاری می‌رسد. اما آیا در دوره کاهش مقرری‌بگیران بیمه بیکاری وضعیت واحدهای اقتصادی کشور هم رو به بهبود بوده است؟

بنگاه‌های ورشکسته

برای بررسی وضعیت بنگاه‌های اقتصادی در سال گذشته نیز می‌توان به آمارهای منتشره اداره کل حمایت از مشاغل و بیمه بیکاری وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی رجوع کرد. بر این اساس هرچند طی سال 1396 نسبت به سال 1395 تعداد بنگاه‌های مشکل‌دار کاهش پنج‌درصدی داشته اما تعداد بنگاه‌های تعطیل‌شده این سال در مقایسه با سال 1395 بیش از 16 درصد افزایش یافته است. در سال گذشته در حالی تعداد بنگاه‌های تعطیل شناسایی‌شده از سوی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی به 206 بنگاه می‌رسد که این رقم در سال قبل از آن 177 بنگاه و در سال 1394 تنها 150 بنگاه بوده است. با این حال روند تعداد بنگاه‌های مشکل‌دار این‌طور نیست. تعداد بنگاه‌های مشکل‌دار شناسایی‌شده از سوی وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در سال 1394 معادل 1367 بنگاه، در سال 1395 معادل 1491 بنگاه و در سال 1396 نیز معادل 1413 بنگاه بوده است. در واقع به نظر می‌رسد کاهش تعداد مقرری‌بگیران بیمه بیکاری در سال گذشته در حالی بوده که طی این سال بنگاه‌های اقتصادی بیشتری نسبت به سال 1395 تعطیل شده‌اند. این بنگاه‌های تعطیل، واحدهایی هستند که از نظر وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در دوره مورد اشاره مشکل دارند و فعالیت آنها متوقف شده و با حمایت، امکان فعال شدن مجدد آنها میسر است. با این حال به آنها «بنگاه‌های تعطیل» اطلاق می‌شود که قطعاً شاغلان آن پس از تعطیلی بنگاه تا زمان رسیدن به یک شغل دیگر نیاز به حمایتی مانند دریافت مقرری بیمه بیکاری دارند.

شانس اشتغال مقرری‌بگیران

در شرایطی که تعداد واحدهای تعطیل اقتصاد ایران روندی صعودی و تعداد مقرری‌بگیران بیمه بیکاری روندی نزولی دارند شانس این گروه محدود بهره‌مند از حمایت بیمه بیکاری برای اشتغال مجدد چه میزان است؟ آمارهای اعلامی نشان می‌دهد که در سال گذشته تنها معادل هفت درصد کل مقرری‌بگیران بیمه بیکاری به اشتغال جدید دست یافته‌اند، یعنی رقمی معادل 16 هزار نفر. این میزان در سال 1395 هم همین حدود و معادل 16 هزار نفر و در سال قبل از آن یعنی در سال 1394 کمی کمتر و معادل 13 هزار نفر بود. اگر این میزان‌ها را با کل تعداد مقرری‌بگیران بیمه بیکاری در نظر بگیریم سهم آنها در سال 1394 معادل 9 درصد و در سال 1394 معادل هشت درصد می‌شد. 

اما به نظر می‌رسد نزولی شدن این میزان می‌تواند این هشدار را بدهد که حتی شانس اشتغال جدید مقرری‌بگیران بیمه بیکاری نیز رو به نزول است.

در واقع حتی اگر یک بیکار از آن 2 /3 میلیون نفر بیکار کل کشور خوش‌شانس بوده و جزو جمعیت 7 /1 میلیون نفر بیکاری محسوب شود که قبلاً شاغل بوده و در دوره اشتغال خود حق بیمه بیکاری را پرداخت کرده و سپس جزو 220 هزار نفر مقرری‌بگیر بیمه بیکاری قرار گرفته باشد در بهترین حالت تنها به میزان هفت درصد احتمال دارد که به شغل جدیدی دست پیدا کند. به عبارتی شاید بهره‌مندان بیمه بیکاری بتوانند به دریافت مقرری بیمه بیکاری امیدوار باشند اما به نظر نمی‌رسد شانس بالایی برای اشتغال مجدد داشته باشند.

از سوی دیگر تعداد افرادی که مقرری آنها در سال گذشته قطع شده خیلی بیشتر از همان رقم اشتغال جدید است. در سال 1396 بیش از 178 هزار نفر، در سال 1395 بیش از 182 هزار نفر و در سال 1394 بیش از 137 هزار نفر جزو لیست قطع‌شدگان مقرری بیمه بیکاری بوده‌اند. سهم آنها از معادل کل افراد بهره‌مند از بیمه بیکاری نیز طی این سه سال به ترتیب 80، 80 و 64 درصد بوده است. در واقع به نظر می‌رسد تعداد افرادی که مقرری بیمه بیکاری آنها قطع شده، بسیار بیشتر از تعداد افرادی است که در دوره دریافت مقرری بیمه بیکاری، به اشتغال جدیدی دست پیدا کرده‌اند. در سال 1396 بیش از 11 برابر مقرری‌بگیران در لیست اشتغال مجدد، مقرری افراد مقرری‌بگیر بیمه بیکاری قطع شد. این میزان در سال 1395 نیز دقیقاً به همین نسبت یعنی 11 برابر و در سال 1394 معادل 10 برابر بود. در واقع در حالی که تعداد اشتغال جدید مقرری‌بگیران به شدت کم است اما تعداد قطع‌شده‌های مقرری بیمه بیکاری قابل توجه بوده است. در این شرایط که با وجود صعودی بودن تعداد بنگاه‌های تعطیل‌شده، سهم مقرری‌بگیران بیمه بیکاری از کل بیکاران کشور با یک روند نزولی به هفت درصد رسیده آیا می‌توان این روند را امیدبخش توصیف کرد؟ در شرایطی که شانس بهره‌مندی از بیمه بیکاری از سوی بیکاران و از سوی دیگر شانس همین تعداد محدود مقرری‌بگیران برای اشتغال مجدد به شدت پایین است اصلاً می‌توان از بیمه بیکاری به عنوان یک اهرم حمایتی در بازار کار یاد کرد؟