شاهراه جنوب
مروری بر اقتصاد و تجارت استان فارس
فارس سرزمین پارسیان، دیاری که مردم جهان، ایران را با نام آن می‌شناسند، زادگاه شعر و فلسفه و هنر، سرزمینی باستانی که آغاز رونق خویش را وامدار دو امپراتوری بزرگ هخامنشیان و ساسانیان است، دیار حافظ و سعدی که حکمت و غزل را از فرش به عرش بردند و زادگاه ملاصدرا که فلسفه اسلامی را تعالی صدچندان داد و مولود معمارانی که از تخت‌جمشید، نقش رستم و نقش رجب هخامنشیان گرفته تا آتشکده‌ها، کاخ‌های اردشیر، شاپور و بهرام، نقوش برجسته، آرامگاه‌ها، مساجد، بازارها، مدرسه‌ها، حمام‌ها و حسینیه‌ها را از خود به یادگار گذاشته‌اند.
شادی معرفتی: فارس سرزمین پارسیان، دیاری که مردم جهان، ایران را با نام آن می‌شناسند، زادگاه شعر و فلسفه و هنر، سرزمینی باستانی که آغاز رونق خویش را وامدار دو امپراتوری بزرگ هخامنشیان و ساسانیان است، دیار حافظ و سعدی که حکمت و غزل را از فرش به عرش بردند و زادگاه ملاصدرا که فلسفه اسلامی را تعالی صدچندان داد و مولود معمارانی که از تخت‌جمشید، نقش رستم و نقش رجب هخامنشیان گرفته تا آتشکده‌ها، کاخ‌های اردشیر، شاپور و بهرام، نقوش برجسته، آرامگاه‌ها، مساجد، بازارها، مدرسه‌ها، حمام‌ها و حسینیه‌ها را از خود به یادگار گذاشته‌اند. از مجموعه وکیل، ارگ کریمخانی و نارنجستان قوام گرفته تا مسجد نصیرالملک و باغ‌های ارم و عفیف‌آباد و دلگشا و... بوم مردمانی که دستان هنرآفرین‌شان نقش خاطره می‌زنند و روح لطیف‌شان از نقره‌کاری و قلم‌زنی تا گره‌های تاروپود قالی، جاجیم، گلیم و گبه انعکاس یافته است.
با همه اینها اما شیراز بیشتر از هر چیز دیگری، کانون تجارت جنوب است، مرکز پس‌کرانه‌ها و ترانزیت کالا در شاهراه خلیج فارس، کانون مسیری که جاده ادویه را به جاده ابریشم متصل می‌کرد، مسیری که از بنادر جنوب چین آغاز می‌شد، از اقیانوس هند و خلیج فارس می‌گذشت و به قسمت مرکزی فلات ایران می‌رسید. بسیاری از مردمان این دیار، بازرگان بوده‌اند و روابط تجاری گسترده با سواحل جنوبی خلیج فارس داشته‌اند. شیراز ییلاق مردم سواحل دو سوی خلیج فارس است و اقتصاد آن، رابطه‌ای تنگاتنگ با شرایط اقتصادی سواحل جنوبی خلیج فارس دارد، همچنین به دلیل دور بودن از مرکز فلات ایران، محلی امن برای مهاجرت از بلواهای مرکز بوده و کمتر مورد هجوم و تاخت‌وتاز قبایل واقع شده، آن‌گونه که شیراز حتی از هجوم مغول نیز در امان مانده است. علاوه بر این اقتصاد فارس همواره تحت تاثیر توجه حکومت مرکز به تجارت دریایی و سیاست‌های دولت در قبال خلیج فارس بوده است.
فارس در دوران پهلوی، به دلیل باستان‌گرایی این حکومت در کانون توجه واقع بود و پایتخت جشن‌های مشهور 2500ساله، در دوران جمهوری اسلامی نیز به دلیل وجود جاذبه‌های گردشگری بالا و وجود بناهای هخامنشی به‌خصوص مجموعه تخت جمشید و پاسارگاد مورد توجه قرار گرفت.
فارس نیز همانند سایر مناطق کشور طی دولت‌های نهم و دهم، در مسیر سیاست‌زدگی افراطی دوران عدالت‌محوری چندین گام به عقب رانده شده و از ریل توسعه خارج شد و نه‌تنها دیگر کانون توسعه خلیج فارس نبود بلکه به میزان قابل توجهی از تعداد گردشگران آن نیز کاسته شد. امروز بعد از هشت سال رکود و عقبگرد و چهار سال دوران گذار و تثبیت، فرصتی است برای بازگشت به دوران رونق فارس و بازگرداندن کانون تجارت خلیج فارس به سواحل شمالی. برای توسعه امروز فارس چه باید کرد؟
صنعت، معدن و تجارت
استان فارس در عرصه صنعت، معدن و تجارت از استان‌های مطرح کشور است و در سال‌های اخیر توسعه بخش صنعت استان شتاب گرفته و تعداد بیش از 4249 واحد صنعتی با سرمایه‌گذاری 71033 میلیارد ریال و اشتغال 98282 نفر بیانگر اهمیت جایگاه ویژه استان در صنعت کشور است.
واحدهای صنعتی فعال استان در بخش‌های صنایع شیمیایی و پتروشیمی، صنایع غذایی و تبدیلی و تکمیلی بخش کشاورزی، کاشی و سرامیک و چینی‌آلات، صنایع فلزی، ساخت و نصب تجهیزات نفت و گاز و پتروشیمی، صنایع برق و الکترونیک و مخابرات، کنترل و اتوماسیون، فناوری اطلاعات، پودر و عصاره شیرین‌بیان، صنایع سلولزی و نیز صنایع قالب‌سازی و ساخت خودرو، همیشه و همواره قابلیت‌ها و توانمندی‌های منحصر به فردی را در کشور و منطقه و حتی جهان از خود ارائه داده‌اند.
وجود منابع غنی گازی در جنوب استان فارس و نیز نزدیکی به منطقه پارس جنوبی و عسلویه به‌عنوان یکی از منابع مهم تامین گاز و میعانات گازی و صنایع پایین‌دستی نفت و گاز و پتروشیمی و همچنین وجود میادین نفتی سروستان، سعادت‌آباد و خشت و کنارتخته در استان، فارس را به‌عنوان یکی از مناطق مهم کشور در صنایع نفت و گاز مطرح کرده است. علاوه بر این فعالیت شرکت پتروشیمی شیراز به‌عنوان نخستین پتروشیمی کشور و نیز پالایشگاه شیراز و تعداد زیادی از صنایع شیمیایی، فارس را به قطب مهم صنایع پتروشیمی و پالایشگاهی تبدیل کرده است. فاز اول ذوب‌آهن پاسارگاد در استان به بهره‌برداری رسیده و فاز دوم آن در دست احداث است. ایجاد منطقه انرژی‌بر لامرد در جنوب فارس با وسعتی افزون بر 10 هزار هکتار نیز از برنامه‌های دولت برای توسعه صنعتی در جنوب استان است که با راه‌اندازی این مجموعه زمینه جذب سرمایه‌گذار خارجی در بخش توسعه صنایع مادر در فارس هموار خواهد شد.
استقرار کارخانه‌های بزرگ صنایع الکترونیک، وجود ذخایر غنی سنگ‌های ساختمانی، سنگ آهک، سنگ گچ، سنگ نمک و خاک نسوز و مواد معدنی ارزشمند و کمیاب در استان نظیر کرومیت، کبالت، مس، سرب، روی و باریت که قابلیت ایجاد صنایع فرآوری را فراهم ساخته و نیز وجود کارخانه‌های سیمان و طرح‌های در دست احداث سیمان استان فارس را به یکی از استان‌های مهم کشور در صنایع معدنی تبدیل کرده است. در حال حاضر 336 معدن فعال با سرمایه‌گذاری 4302 میلیارد ریال و اشتغال 5462 نفر در استان فعالیت می‌کنند که این معادن ذخیره‌ای معادل 1636 میلیون تن را دارا هستند و سالانه بیش از 35 /6 میلیون تن مواد معدنی از آن استخراج می‌شود.
قابلیت افزایش صادرات استان در سند چشم‌انداز توسعه تجارت خارجی معادل 12 /3 میلیارد دلار در سال 1404 در نظر گرفته شده است. وجود حدود 180 هزار واحد صنفی و چهار هزار بازرگان فعال و حجم صادرات سالانه به میزان 400 میلیون دلار کالای غیرنفتی گویای گردش چرخه بزرگ اقتصادی در استان است که مسلماً واردات متقابل کالا و فناوری و سرمایه‌گذاری خارجی نقش مهمی در پیشبرد توسعه اقتصادی استان خواهد داشت.
هم‌اکنون صادرات استان به قریب 99 کشور جهان انجام می‌شود. دسترسی و نزدیکی به کشورهای حاشیه خلیج فارس از جمله بازار امارات متحده عربی با متوسط 40 درصد سهم بازار صادراتی استان و همچنین ماندگاری بازارهای محصولات سنتی نظیر فرش دستباف و شیرینی، در 10 سال اخیر سبب شده بیش از 80 درصد صادرات استان به 15 کشور و 20 درصد صادرات استان نیز به 75 کشور جهان انجام شود. در شش ماه ابتدای امسال، ارزش صادرات کالاهای استان فارس نسبت به مدت مشابه سال گذشته ۳۰ درصد رشد داشته و عراق، امارات متحده عربی، افغانستان، قطر، آلمان، رومانی، پاکستان، ترکیه، کویت و عمان از جمله کشورهای هدف صادرات استان فارس بوده‌اند.
کشاورزی و دامپروری
استان فارس با جمعیتی بیش از پنج میلیون نفر، از استان‌های محوری در بخش کشاورزی است، محصولاتی مانند گندم، جو، برنج، ذرت دانه‌ای، انواع حبوبات، پنبه، چغندرقند، خرما، انجیر، بادام، پسته، مرکبات، دانه‌های روغنی، فرآورده‌های جالیزی، گیاهان دارویی، زیتون و زعفران از شاخص‌های تولید کشاورزی در استان فارس است که بعضاً جزو فرآورده‌های صادراتی استان نیز هستند. سطح زیر کشت محصولات باغی استان 325525 هکتار و میزان تولیدات این بخش بالغ بر 3381007 تن است و عمده محصولات تولیدشده استان عبارتند از: انواع میوه‌های گرمسیری در گروه مرکبات، پرتقال، نارنگی، لیمو شیرین، لیموترش، انار، نارنج، انجیر، خرمالو، انواع میوه‌های دانه‌دار مانند سیب و گلابی، انواع میوه‌های هسته‌دار مانند آلبالو، آلو، زردآلو، قیسی، شلیل، هلو و دانه‌های ریز مانند توت‌فرنگی و انواع توت درختی، انواع میوه‌های خشک مانند بادام، گردو، فندق و انواع میوه‌های سردسیری مانند زالزالک، ازگیل، انواع انگور و گیلاس و گیاهان دارویی.
بنابر گفته سیاحان اروپایی دوره صفوی، جلگه شیراز به سبب حاصلخیزی زمین، آب‌وهوای مساعد و نیز به دلیل کشت میوه‌های مختلفی چون انار، پرتقال، سیب و... که به خارج هم صادر می‌شده، مشهور بوده است. توماس هربرت شهر شیراز را زیباترین شهر آسیا و دومین شهر باشکوه ایران می‌داند. وی پس از توصیف باغ‌های شیراز و درخت‌های گوناگون می‌نویسد: «از درختان میوه تاک، انار، نارنج، پرتقال، گلابی و هلو در این دیار یافت می‌شود... و لطف موقعیت طبیعی سرشار از برکت و رونق بازار سوداگری دیده را فریفته می‌گرداند.»
این استان به دلیل دارا بودن وضعیت اقلیمی، پوشش گیاهی و مرتعی مناسب و همچنین حضور تعداد کثیری از ایلات و عشایر، در عرصه دامپروری جایگاه مناسبی در کشور دارد و 30 /8 درصد از واحدهای دامی کشور را در خود جای داده است. همچنین وجود شرایط اقلیمی ویژه در برخی نقاط این استان محیطی مناسب برای پرورش زنبور عسل فراهم کرده است، به‌طوری که با تولید سالانه 1360 تن عسل 2 /4 درصد از کل تولید عسل کشور را به خود اختصاص داده است. پرورش ماهی نیز در این استان از اهمیت ویژه برخوردار است، به‌طوری که مساحت مزارع پرورش ماهی سردآبی و گرم‌آبی تا پایان سال 1385 حدود 440 هزار مترمربع را به خود اختصاص داده و میزان کل تولید در استخرهای پرورش ماهی و آبگیرهای داخلی نزدیک به 5700 تن است.
گردشگری
شاید بتوان به جرات فارس را کانون گردشگری ایران نامید، در سال گذشته در میان استان‌های کشور، فارس رکورددار بازدید از بناهای تاریخی بود و پس از آن اصفهان و خراسان رضوی بیشترین آمار بازدیدکنندگان جاذبه‌های تاریخی را به نام خود ثبت کردند. علاوه بر این استان فارس، از ظرفیت‌های بالایی برای توسعه و رونق گردشگری عشایر و بوم‌گردی برخوردار است. این استان 288 مورد جاذبه شامل 148 مورد باستانی، تاریخی، مذهبی و فرهنگی، 125 مورد جاذبه طبیعی و 15 مورد جاذبه تاریخی-طبیعی در خود دارد و تخت جمشید و پاسارگاد رکورددار بیشترین تعداد توریست خارجی در کشور هستند. اما آیا زمان آن فرا نرسیده بیش از پرداختن به گردشگری اماکن تاریخی، بر بوم‌گردی و گردشگری کوچ تمرکز کرد؟
تصاویر زیبای کوچ برای ساکنان شهری از جاذبه و زیبایی خاصی برخوردار است. طبیعت روح‌نواز دشت و کوهستان به همراه تصویری هفت رنگ از چادرهای سفید که مردانی در آن اتراق کرده‌اند و زنانی با دامن‌های پرچین و رنگارنگ، در اطراف آنها مشغول به کار و فعالیت هستند، دل بیننده را به مهمانی رنگ‌ها می‌برد. تنوع غذا، شیوه غذا خوردن، پخت نان، اعتقادات و باورها، نوع ارتباط افراد ایل با یکدیگر و کارهای روزمره عشایر همچون شیردوشی، ماست‌زنی، کره‌گیری، موسیقی، ترانه و صنایع دستی از جمله مواردی است که شیوه زیستی آنان را از دیگر گروه‌های جمعیتی کشور نظیر روستاها و شهرها متمایز کرده است. گزاف نیست اگر بگوییم اروپاییان برای خوردن یک نان و ماست در چادر عشایر و روی گلیم دست‌بافت قرمز‌رنگ و در کنار بره تازه متولدشده که بر سرش دستی بکشند، حاضرند صدها دلار بپردازند.
استان فارس به دلیل وجود ایلات قشقایی، خمسه، لر ممسنی و بویراحمد، بیشترین تعداد عشایر کشور را در خود اسکان داده است. طبق آمار سال ۱۳۹۲ عشایر استان فارس با ۲۷ هزار و ۲۹۷ خانوار، ۵ /۱۲ درصد از جمعیت عشایر کشور و ۵ /۳ درصد از جمعیت استان فارس را تشکیل می‌دهند و باعث رونق گردشگری کوچ در این استان شد.
اجرای تورهای گردشگری عشایر در فصل کوچ، معرفی مناطق ییلاقی و قشلاقی، برگزاری جشنواره‌های عشایری و استفاده از پتانسیل‌های موجود این نوع گردشگری تاثیر بسزایی در رونق گردشگری فارس دارد. به تازگی نخستین اکوموزه عشایر در شهرستان فیروزآباد این استان افتتاح شده و لباس ایلات قشقایی، به‌دلیل حفظ هویت و آداب و رسوم زنان منطقه، با پیگیری‌های اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری فارس در فهرست آثار ناملموس ملی به ثبت رسیده، اما هنوز راهی طولانی در پیش است.
صنایع دستی
صنایع دستی نشان‌دهنده ویژگی‌ها و میراث هنری و سنتی مردم یک منطقه است که همه یا بخشی از مراحل تولید آن با دست انجام می‌شود و جزئی از فرهنگ و یادگار ارزشمند نیاکان ماست. صنعتگران استان فارس در بیشتر از 54 رشته گوناگون صنایع دستی فعالیت می‌کنند که بخشی از آن عبارتند از: قالی‌بافی، گبه‌بافی، گلیم‌بافی، خاتم‌سازی، منبت‌کاری، کاشی هفت‌رنگ، قلم‌زنی روی فلزات، رنگرزی گیاهی، سفالگری، چاقوسازی، رودوزی‌های سنتی، جواهرسازی، مینیاتورسازی، خراطی، تذهیب، فلزکاری، تراش روی شیشه، چاپ دستی، حکاکی، سراجی، معرق و رندبافی که نقش مهمی در تولید صنایع دستی کشور بازی می‌کنند و کیفیت و جایگاه ویژه این تولیدات در جهان بی‌مانند است.
برجسته‌ترین و اقتصادی‌ترین این رشته‌ها قالی‌بافی، گبه‌بافی و گلیم‌بافی است و ارزش این تولیدات استان حدود 125 میلیون دلار است که تا 9 برابر این میزان در شرایط مناسب اقتصادی و صادرات قابل افزایش خواهد بود.
