جیب خالی

با اینکه مرکز آمار ایران وضعیت مالی خانوار کرمانی را مساعد ارزیابی می‌کند، آمارهای بانک مرکزی وضعیت ناخوشایندی از دخل‌وخرج این خانوار را نشان می‌دهد. بر اساس محاسبات بانک مرکزی با وجود اینکه طی یک دهه اخیر رشد درآمدهای خانوار کرمانی به میزان ناچیزی بیشتر از رشد هزینه‌های آنها بوده اما کسری بودجه این خانوار روزبه‌روز بیشتر شده است.

بر این اساس هزینه ناخالص سالانه خانوار شهری کرمانی در سال 1394 بیش از 4 /4 برابر این میزان در سال 1385 ثبت شده و از 5 /7 میلیون تومان به 6 /33 میلیون تومان در سال 1394 افزایش یافته است. در همین مدت میزان درآمد این خانوار از 6 /6 میلیون تومان در سال با رشد 6 /4 برابری به 8 /30 میلیون تومان رسیده است. موضوع قابل توجه بزرگ شدن میزان کسری بودجه خانوار است که از 890 هزار تومان سال 1385 به 8 /2 میلیون تومان در سال 1394 رسیده است. در واقع در این مدت کسری خانوار شهری کرمانی سه برابر افزایش یافته است. این در حالی است که بررسی‌های مرکز آمار ایران نشان می‌دهد خانوارهای شهرنشین کرمانی در پایان سال 1394 رقمی معادل چهار میلیون و 533 هزار تومان امکان پس‌انداز داشته‌اند که نزدیک به سه برابر تراز متوسط کشوری است. اما طبق آمارهای بانک مرکزی کسری خانوار کرمانی به میزان قابل توجهی بیشتر از تراز متوسط کشوری است. در حالی کسری 8 /2 میلیون‌تومانی بودجه خانوار کرمانی محاسبه شده که تراز متوسط کشوری از سوی بانک مرکزی تقریباً صفر گزارش شده است. در سال 1394 میانگین هزینه ناخالص خانوار ایرانی و درآمدش برابر هم و معادل 2 /35 میلیون تومان ثبت شده است.

اما در مورد کسری خانوار کرمانی در محاسبات بانک مرکزی دو نکته قابل توجه است. اول اینکه طی 10 سال اخیر تنها در سال 1386 این خانوار کسری نداشته‌اند و دیگر اینکه از سال 1388 به صورت قابل توجهی رشد کسری خانوار آغاز شد که البته تا سال 1394 ادامه یافته است.

هزینه‌هایی که اجازه تفریح و تحصیل نمی‌دهند

در کنار بررسی تغییرات هزینه‌ای خانوار کرمانی در یک دهه اخیر باید به کاهش بعد این خانوار هم توجه کرد. بر این اساس طی یک دهه اخیر بعد خانوار در کرمان از 36 /4 به 42 /3 نفر کاهش یافته است. با وجود این کاهش بعد خانوار کرمانی متوسط هزینه‌های سالانه این خانوار طی یک دهه اخیر بیش از 26 میلیون تومان افزایش یافته است. اما آیا با این افزایش هزینه خانوار تغییری هم در سهم بخش‌های مختلف از هزینه خانوار رخ داده است؟

بررسی آمارهای بانک مرکزی نشان می‌دهد در این 10 سال بیشترین افزایش سهم مربوط به خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها بوده است. در این مدت سهم این بخش از هزینه خانوار 9 /5 درصد افزایش یافته است. بعد از این بخش، بیشترین افزایش سهم مربوط به گروه «مسکن، آب، برق، گاز و سایر سوخت‌ها» است که 3 /0 درصد رشد یافته است. «دخانیات»، «بهداشت و درمان» و «ارتباطات» نیز سه بخش دیگری هستند که سهم آنها از کل هزینه‌های خانوار (هرکدام معادل 1 /0 درصد) افزایش یافته است. اما در مقابل رشد سهم این پنج بخش، سهم شش بخش از هزینه خانوار کاهش یافته است. حمل‌ونقل معادل 9 /4 درصد، تفریح و امور فرهنگی 5 /0 درصد، تحصیل 5 /0 درصد، کالاها و خدمات متفرقه 3 /0 درصد، پوشاک و کفش 2 /0 درصد و لوازم خانه هم 1 /0 درصد از سهم خود را از دست داده‌اند. در واقع در یک دهه اخیر هرچند خانوار مجبور شده بیشتر از هر مقوله‌ای برای خوراکی‌ها و آشامیدنی‌های خود خرج کند اما از آن طرف از حمل‌ونقل، تفریح و تحصیل خود کاسته است. در این میان تنها سهم «رستوران و هتل» از کل هزینه‌های خانوار کرمانی طی یک دهه اخیر ثابت مانده است (شکل یک).

صدرنشینان رشد هزینه

اما این تغییرات سهمی بخش‌های مختلف از هزینه خانوار چقدر با افزایش هزینه هرکدام از آنها ارتباط دارد؟ مروری بر تغییر هزینه 12 بخش مورد محاسبه بانک مرکزی در سال‌های 1385 و 1394 نشان می‌دهد بیشترین میزان افزایش هزینه همان بخش خوراکی‌ها و آشامیدنی‌هاست که در این مدت بیش از 461 درصد افزایش داشته است. دخانیات با بیش از 416 درصد و ارتباطات با بیش از 364 درصد نیز در جایگاه دوم و سوم قرار دارند؛ دوبخشی که سهم آنها از کل هزینه‌های خانوار نیز طی این 10 سال افزایش یافته بود. گروه «مسکن، آب، برق، گاز و سایر سوخت‌ها» و «بهداشت و درمان» نیز دو بخش دیگری بودند که سهم آنها در سبد هزینه خانوار رشد یافته بود و تغییرات 353‌درصدی هزینه هر کدام از آنها نیز نشان می‌دهد که به طور مشترک در جایگاه چهارم بیشترین افزایش هزینه قرار دارند. در واقع پنج قلمی که بیشترین میزان افزایش هزینه را داشته‌اند همان پنج قلمی هستند که سهم آنها از سبد هزینه خانوار رشد یافته است. اما آن شش قلمی هم که سهم‌شان از کل سبد هزینه خانوار کاهش یافته نیز با رشد قیمت مواجه بوده‌اند، منتها میزان این رشد قیمت از آن گروه اولی‌ها کمتر بوده است. خانوار کرمانی در سال 1394 برای «رستوران و هتل» بیش از 350 درصد بیشتر از سال 1385، برای تامین «کالاها و خدمات متفرقه» خود بیش از 336 درصد، «لوازم، اثاث و خدمات مورد استفاده در خانه» 332 درصد، «پوشاک و کفش» 331 درصد، «تفریح و امور فرهنگی» 278 درصد، «تحصیل»248 درصد و «حمل‌ونقل» 219 درصد بیشتر از سال 1385 هزینه کرده است.

از نظر میزان افزایش نیز بیشترین میزان برای بخش «خوراکی‌ها و آشامیدنی‌ها» با هشت میلیون تومان و «مسکن، آب، برق، گاز و سایر سوخت‌ها» با 1 /6 میلیون تومان افزایش بوده است. این خانوار در سال 1395 بیش از 8 /9 میلیون تومان برای خوراکی و آشامیدنی خود و 9 /7 میلیون تومان نیز برای مسکن خود خرج کرده است.

درآمد کرمانی‌ها از کجاست؟

آن‌طور که بانک مرکزی محاسبه کرده میزان درآمد خانوار کرمانی در سال 1394 به 30 میلیون تومان رسیده است. این میزان در سال 1385 بیش از 6 /6 میلیون تومان بود. در آن زمان از آن 6 /6 میلیون تومان درآمد سالانه خانوار کرمانی حدود 1 /5 میلیون تومان درآمد پولی و 6 /1 میلیون تومان هم درآمد غیرپولی بود. اما این سهم 77‌درصدی درآمد پولی در سال 1394 با یک درصد رشد به بیش از 78 درصد رسیده است. در سال 1394 از 8 /30 میلیون تومان درآمد سالانه خانوار کرمانی حدود 1 /24 میلیون تومان درآمد پولی و 7 /6 تومان هم درآمد غیرپولی بوده است. درآمد پولی خانوار شامل «درآمد از مزد و حقوق-بخش دولتی و عمومی»، «درآمد از مزد و حقوق-بخش خصوصی و تعاونی»، «درآمد از مشاغل آزاد کشاورزی»، «درآمد از مشاغل آزاد غیرکشاورزی»، «درآمدهای متفرقه» و «درآمد حاصل از فروش کالاهای دسته دوم» است و منظور از درآمد غیرپولی خانوار هم شامل دو بخش «ارزش اجاری مسکن شخصی (مالک‌نشین)» و «سایر» می‌شود. آن‌طور که بانک مرکزی تعریف کرده، سایر نیز شامل «برآورد ارزش اجاری مسکن در برابر خدمت و رایگان و کالاها و خدمات در برابر مزد و حقوق، رایگان (نه از خانوار دیگر)، تولید برای مصرف در خانه، از محل کسب کشاورزی و غیرکشاورزی» می‌شود.

طی 10 سال مورد بررسی بانک مرکزی بیشترین کاهش در بخش «درآمد از مزد و حقوق-بخش دولتی و عمومی» به میزان 9 درصد بوده و در مقابل بیشترین افزایش مربوط به بخش «درآمدهای متفرقه» بوده که بیش از 12 درصد افزایش یافته است. علاوه بر اینها، «درآمد از مشاغل آزاد کشاورزی»، «ارزش اجاری مسکن شخصی» و «درآمد حاصل از فروش کالاهای دسته دوم» نیز سه بخش دیگری هستند که روند آنها نزولی بوده و دیگر بخش‌ها صعودی شده‌اند. در واقع در یک دهه اخیر همزمان با افت سهم درآمدهای خانوار در بخش‌های دولتی و کشاورزی از کل درآمدهای آنها، سهم درآمدهای آنها در بخش‌های خصوصی، تعاونی و مشاغل غیرکشاورزی از کل درآمدهایشان افزایش یافته است. همچنین بر این اساس بیشترین درآمد خانوار کرمانی در سال 1385 درآمد در بخش دولتی و عمومی بوده که آنها یک‌پنجم کل درآمدشان از این طریق بوده اما در سال 1394 بیشترین درآمد خانوار کرمانی از بخش درآمدهای متفرقه‌ای است که بانک مرکزی توضیح خاصی در مورد نوع این درآمدها نداده است. شاید تنها بتوان گفت که این درآمدها در قالب آن درآمدهای اعلام‌شده بانک مرکزی جای ندارند. درآمد کرمانی‌ها از مزد و حقوق بخش دولتی و عمومی در کل سال 1385 معادل 3 /1 میلیون تومان بود که این رقم در سال 1394 به 6 /3 میلیون تومان رسیده است. این رشد 7 /2 برابری در بخش درآمدهای مزد و حقوق بخش دولتی و عمومی همزمان با رشد 1 /8 برابری درآمدهای متفرقه خانوار کرمانی طی این مدت است. طبق محاسبات بانک مرکزی درآمدهای متفرقه این خانوار از 1 /1 میلیون تومان در سال 1385 به 9 میلیون تومان در سال 1394 افزایش یافته است. در مجموع به نظر می‌رسد همزمان با رشد کسری بودجه خانوار در شکل کسب درآمد آنها نیز تغییر قابل توجهی رخ داده و آنها دیگر کمتر مانند یک دهه پیش به فکر کسب درآمد از بخش‌های دولتی، عمومی و کشاورزی هستند.