حمید صافدل از اقدامات لازم برای حضور پررنگ‌تر صنایع غذایی در بازارهای منطقه‌ای می‌گوید
صنعتی قابل اطمینان
وضعیت صادرات کالاهای کشاورزی در سال 1395 چگونه بوده و کدام‌یک از صنایع بیشترین حجم صادرات را به خود اختصاص داده‌اند؟
وضعیت صادرات کالاهای کشاورزی در سال 1395 چگونه بوده و کدام‌یک از صنایع بیشترین حجم صادرات را به خود اختصاص داده‌اند؟ این صادرات به کدام کشورها انجام شده است؟ صنایع غذایی چقدر آمادگی حضور در بازارهای منطقه را دارند؟ برای دسترسی بیشتر به بازارهای پیرامونی و بازارهای فرامنطقه‌ای چه اقداماتی لازم است؟ اینها بخشی از سوالاتی است که حمید صافدل، رئیس پیشین سازمان توسعه تجارت به آنها پاسخ داده است.
* * *
وضعیت صادرات کالاهای کشاورزی ما در سال 1395 به چه صورت بوده است؟
در یک دسته‌بندی کلی صادرات کالاهای کشاورزی را می‌توان به دو گروه محصولات کشاورزی و صنایع غذایی مرتبط با محصولات کشاورزی تقسیم کرد. خوشبختانه در یکی دو دهه گذشته در این بخش کارهای خوبی انجام شده است. مشاهده می‌کنیم که هر سال در این حوزه شرایط صادرات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی‌مان بهتر می‌شود و در این بخش می‌توانیم به فعالان اقتصادی در مجموعه‌های سازمان توسعه تجارت و مجموعه وزارت کشاورزی که در این حوزه مرتبط کار می‌کنند و همچنین نهادهای مرتبط در بخش خصوصی نمره قبولی دهیم زیرا محصولات کشاورزی در سال 1395، 9 /3 میلیارد دلار صادرات را به خود اختصاص داده است، همچنین بخش صنایع غذایی 1 /2 میلیارد دلار برای کشور ارزآوری داشته است.
با توجه به این روند رو به رشد، بیشترین حجم صادرات مربوط به کدام‌یک از صنایع بوده است؟
اگر بخواهیم به دسته‌بندی مهم‌ترین کالاهایی که در این دو بخش مطرح هستند، بپردازیم می‌توان به ترتیب سهم درآمد ارزی محصولات را این‌گونه عنوان کرد که سرآمد گروه محصولات کشاورزی پسته و مغز پسته است که در این گروه کالا مجموعاً 2 /1 میلیارد دلار صادرات داشته‌ایم. پس از آن میوه و تره‌بار را داریم که در این گروه سهم مجموعه اقلامی مانند هندوانه، سیب‌زمینی تازه یا سردکرده، گوجه فرنگی، سیب تازه، پیاز، سیر و... در درآمد ارزی کشور 905 میلیون دلار در سال گذشته بوده است. در گروه محصولات حیوانی که شامل مجموعه‌ای از دام زنده، مرغ، تخم‌مرغ و... می‌شود 440 میلیون دلار صادرات و پس از آن 327 میلیون دلار صادرات در بخش آبزیان را در سال 1395 داشته‌ایم. زعفران نیز با 264 میلیون دلار پنجمین سهم از درآمد ارزی گروه محصولات کشاورزی را از آن خود کرده است. اگر بخواهیم از نظر ارزشی رشد محصولات را در نظر بگیریم، بر اساس آمارهایی که نهادهای رسمی صادرکننده آمار ارائه داده‌اند، از میان این پنج قلم که زیرمجموعه محصولات کشاورزی قرار می‌گیرند زعفران از رشد 60درصدی و آبزیان از رشدی 40درصدی نسبت به عملکرد سال 1394 برخوردار بوده‌اند. این ارقام به ویژه در خصوص آبزیان بسیار خوشحال‌کننده است و نشان می‌دهد ما در حوزه این کالا در بستری قرار گرفته‌ایم که به بازارهای جدیدی در اروپا و آسیا دسترسی پیدا کرده‌ایم که بخشی از آن می‌تواند متاثر از شرایط ورود جدیدمان به صحنه بین‌الملل و باز شدن ظرفیت‌های جدیدی در بستر تجارت برای جمهوری اسلامی ایران باشد. در حوزه صنایع غذایی به عنوان گروه دومی از زیرمجموعه کالاهای کشاورزی، به ترتیب اولویت و بیشترین سهم از درآمد ارزی، گروه لبنیات با 639 میلیون دلار و رشد 19درصدی نسبت به سال قبل از شرایط ویژه‌ای برخوردار بوده است. مجموعه کالاهایی مانند شیرینی، شکلات، بیسکویت و نان نیز با سهم 489 میلیون‌دلاری از افزایش 10درصدی برخوردار بوده‌اند. در میان کالاهای بعدی در این گروه، رب گوجه با 203 میلیون دلار، آبمیوه و کنستانتره میوه با 5 /72 میلیون دلار و ماکارونی و محصولات مشابه با 52 میلیون دلار بیشترین سهم از درآمد ارزی را از آن خود کرده‌اند. در گروه محصولات کشاورزی، پسته و مغز پسته و همچنین میوه بیش از 50 درصد از سهم کل صادرات (9 /3 میلیارد دلار) را به خود اختصاص می‌دهند. در گروه صنایع غذایی نیز لبنیات، شیرینی، شکلات، بیسکویت و نان با مجموع بیش از یک میلیارد دلار بیش از 50 درصد از سهم صنایع غذایی (1 /2 میلیارد دلار) را از آن خود کرده‌اند. این رشد نشان می‌دهد ما ظرفیت‌های بسیار خوبی داریم و طی دو دهه گذشته در حوزه صنایع غذایی مانند لبنیات و شیرینی و شکلات زیرساخت‌های خوبی را توسعه داده‌ایم. همچنین نشان می‌دهد صنایع لبنی ما از کیفیت و تنوع بسته‌بندی خوبی برخوردار هستند و توانسته‌ایم سهم بازار مناسبی پیدا کنیم و البته این سهم مناسب بازار می‌تواند معرف حضور ما برای توسعه بازارهای جدیدمان هم باشد.
این صادرات بیشتر به کدام کشورها انجام می‌شود؟
در حوزه محصولات کشاورزی بر اساس بازارهای سنتی که داشته‌ایم عمدتا بازارهایمان بازارهای عربی، اروپا و چین بوده است. البته طی سال‌های اخیر به دلیل محدودیت‌هایی که در دسترسی به بازارهای اروپا و آمریکایی داشته‌ایم، کالاهایمان از طریق کشورهای عربی و بعضاً از طریق چین در این حوزه re export می‌شود و سپس به بازارهای اروپایی دسترسی پیدا می‌کند.
برای حل این مشکل چه می‌توان کرد؟
اگر در این حوزه از شرایط جدید پیش‌آمده به‌گونه‌ای استفاده کنیم که با بازتعریف برخی از روابط‌مان و با تعاملاتی که در حوزه تجاری برای بخش خصوصی فراهم می‌کنیم و با حمایت و پشتیبانی دیپلماسی دولتی بتوانیم بسترهای جدیدی به وجود آوریم و مستقیماً به بازارهای اروپایی وصل شویم، هم می‌توانیم سهم بیشتری از کالاهای خود را به بازارهای اروپایی برسانیم و هم از این دسترسی مستقیم می‌توانیم ارزش افزوده بیشتری را عاید بخش کشاورزی و صنایع مرتبط آن کنیم که این ارزش افزوده بیشتر چرخشی در اقتصاد ملی ما به همراه دارد.
برگردیم به بحث قبلی، در حوزه صنایع غذایی بازارهای هدف ما کدام کشورها هستند؟
در حوزه صنایع غذایی عمدتا بازارهای هدف ما کشورهای عراق، افغانستان و آسیای میانه است. البته خوشبختانه به ویژه در حوزه لبنیات، شیرینی، شکلات و بیسکویت و نان طی سال‌های اخیر به بازارهای جدیدی در روسیه و شرق آسیا دسترسی پیدا کرده‌ایم. با توجه به شرایط جدیدی که طی سال‌های اخیر به وجود آمده است امیدواریم با ماندگاری بیشتری بازارهای روبه‌توسعه‌ای را در این کشورها که سهم جمعیتی قابل توجهی هم دارند داشته باشیم.
برای دسترسی بیشتر به بازارهای پیرامونی و فرامنطقه‌ای چه اقداماتی می‌توان انجام داد؟
قاعدتا لازمه چنین بسترسازی‌ای، استفاده مطلوب از دیپلماسی دولتی و نقش ویژه‌ای است که سفارتخانه‌ها دارند. تجربه‌ای که سایر کشورهای موفق در این زمینه داشتند نیز می‌تواند به ما کمک کند. استفاده از رایزنان بازرگانی به عنوان پیشگامان و دیده‌بانان وزارت خارجی کشور ایده‌ای است که در دو دهه گذشته از آن استفاده شد، البته اگرچه جواب خوبی از این بخش گرفتیم اما این بخش همچنان به حمایت نیازمند است. هزینه‌های بازاریابی، مطالعه و پشتیبانی این بخش باید به نهاد حمایتگر وزارت کشور یعنی سازمان توسعه تجارت پرداخت شود و سازمان توسعه تجارت بتواند با اعزام رایزنان بازرگانی بیشتری، سهم بیشتری از تجارت خارجی و حمایت بیشتری از فعالان بخش خصوصی ارائه دهد. تعامل با سازمان‌های بین‌المللی به منظور توسعه فعالیت‌های بسترساز صادرات مثل سازمان تجارت خارجی کره یا KOTRA و همین‌طور سازمان تجارت خارجی ژاپن یا جترو و نهادهای مشابهی که تجارب بسیار موفقی دارند می‌تواند بخشی از تجربه آنها را به ما منتقل کند. همچنین می‌توانیم از محل منابع هدفمندی یارانه‌ها و کمک‌های بلاعوضی که می‌بایست سالانه در قانون بودجه سنواتی لحاظ شود و در اختیار نهاد حامی توسعه صادرات یعنی سازمان توسعه تجارت قرار گیرد، بخشی از مشوق‌های صادراتی مستقیم، همچنین هزینه بازاریابی و پژوهش را برای این بخش اختصاص دهیم. به کارگیری مشوق‌های صادراتی به ویژه برای حمل کالاهای سریع‌الفساد می‌تواند کمک بسیار موثری در جهت حمایت از صادرات غیرنفتی در بخش محصولات کشاورزی و صنایع غذایی مرتبط باشد. همچنین برقراری خطوط منظم کشتیرانی در دریای خزر و قبول بخشی از هزینه‌های پذیرش و اعزام هیات‌های تجاری در بازارهای هدف از جمله اقدامات موثر در جهت حمایت از توسعه صادرات محصولات کشاورزی و صنایع غذایی تلقی می‌شود. اولویت‌بخشی به دیپلماسی تجاری و توسعه روابط دوجانبه و چندجانبه و همچنین عضویت در سازمان‌ها و مجامع معتبر بین‌المللی، منطقه‌ای و همچنین سازمان‌ها و نهادهای جهانی مرتبط با تجارت می‌تواند ظرفیت‌ها و بسترهای خوبی را برای توسعه صادرات این بخش در اختیار ما قرار دهد.
حال لازم است به بحث بسته‌بندی محصولات غذایی اشاره کنیم. چرا همچنان در بحث بسته‌بندی محصولات مواد غذایی جایگاه مناسبی نداریم و حتی گفته می‌شود کشوری مانند اسپانیا سالانه مقدار زیادی زعفران از کشور ما خریداری و به اسم خود بسته‌بندی و صادر می‌کند.
موضوع بسته‌بندی مانند اتفاقات نرم‌افزاری است که دائماً در حال به‌روز شدن است. اگرچه در طول سال‌های گذشته اقدامات بسیار خوبی در حوزه بسته‌بندی انجام شده و نوع بسته‌بندی ما معرف کیفیت کالاهای ما تلقی می‌شود اما از نظر بنده بسته‌بندی‌ها را باید مرتباً به‌روز کنیم تا بتوانیم از این بخش استفاده بیشتری کنیم. در بخشی از کالاها مانند زعفران مدلی از بازاریابی و دسترسی از طریق ارسال کالا به واحدهای صنایع بسته‌بندی در کشورهای دیگر و مخاطبان عمده‌فروش ما صورت می‌گیرد. اما اگر بخواهیم به بسته‌بندی‌های زیر 30 گرم زعفران با ارزش افزوده بیشتر بپردازیم باید به‌طور حتم روش بازاریابی خود را تغییر دهیم زیرا در بسته‌بندی زعفران‌های بالای 30 گرم کالای خود را به سمت یک واحد صنعتی بسته‌بندی در کشور دیگر صادر می‌کنیم، در حالی که برای بسته‌بندی زیر 30 گرم کالای خود را به سمت بازارهای هدف، مصرف‌کننده نهایی و کف قفسه فروشگاهی هدایت می‌کنیم. بنابراین نوع بازاریابی ما در اینجا متفاوت می‌شود و ممکن است با برخی از مقاومت‌ها در جهت این تغییر رویکرد از طرف بخشی از صادرکنندگان که به صورت سنتی در این حوزه فعال بوده‌اند و همچنین از طرف بخشی از خریدارانی که ماهیت و شخصیت ما را به عنوان یک صادرکننده کالای فله پذیرفته‌اند مواجه شویم. اکنون که می‌خواهیم ماهیت جدید خود را معرفی کنیم و سهم بیشتری از کالا را با ارزش افزوده بیشتری از بازارهای صادراتی مطالبه کنیم، حتماً باید هزینه‌های این تغییر را هم بپردازیم.
نمایشگاه‌های صنایع غذایی تا چه اندازه می‌توانند در بحث صادرات به ما کمک کنند؟
اهمیت محصولات کشاورزی برای بشر، سهم تجارت، روش‌های تجارت و نمایشگاه‌های تجاری معرفی‌کننده این محصولات آن را از اهمیت ویژه‌ای برخوردار کرده است. در کشورهای همسایه و همچنین در اروپا سالانه بزرگ‌ترین نمایشگاه‌های صنایع غذایی برپا می‌شود. در این بخش حتماً باید از نهادهای بازاریاب خود، حوزه‌های بازاریابی، حوزه‌های تولید کالایی‌مان و حتی برخی از حوزه‌های تبلیغی‌مان حمایت کنیم و بتوانیم زمینه‌های حضورشان را در این نمایشگاه‌ها با ترکیبی از همکاری‌های سازمان‌های مرتبط مثل سازمان توسعه تجارت، وزارت امورخارجه و اتاق‌های بازرگانی و همچنین کشورهای متقابلی که پیمان‌های دوجانبه یا چندجانبه با آنها داریم فراهم کنیم و از ظرفیت این نمایشگاه‌ها در جهت معرفی، افزایش کیفیت و بازاریابی کالاهای صادراتی‌مان در بخش مواد غذایی استفاده کنیم.
در کدام‌یک از صنایع غذایی مزیت صادراتی داریم؟
همان‌گونه که قبل‌تر گفتم در حوزه لبنیات و همچنین شیرینی و شکلات از مزیت‌های خوبی برخورداریم. در حوزه محصولات کشاورزی می‌توانیم آبزیان را با توسعه روش‌های بسته‌بندی و ترکیبی از محصول کشاورزی آماده و محصول غذایی بسته‌بندی‌شده حلال جزو مزیت‌های رقابتی قرار دهیم و در این بخش می‌توانیم ظرفیت‌های بیشتری را به ویژه از کشورهای مسلمان یا مخاطبانی که در سایر بازارها برند حلال برایشان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است در اختیار خود قرار دهیم.
با توجه به اینکه از عوامل موثر در اجرای استراتژی توسعه صادرات مواد غذایی تولید متناسب با نیازها و ترجیحات و سلیقه‌های مصرف‌کنندگان خارجی است، در حال حاضر تولیدکنندگان ایرانی چقدر با مختصات جهانی آشنایی دارند؟
بخشی از تولیدکنندگان ما تولیدکنندگان سنتی هستند و باید میان حوزه‌های تولید و تجارت ارتباطی را برقرار کنند و نیازی نیست که الزاماً همه واحدهای تولیدی ما تمام توانشان را برای شناسایی ظرفیت‌های تجاری به کار بگیرند. خوب است که ما جریان تجارت را به عنوان یک موتور محرک پیش‌قراول جریان تولید حمایت کنیم و با حمایت و راه‌اندازی لوکوموتیو تجارت بتوانیم جریان تولید را نیز با این لوکوموتیو به حرکت در‌آوریم. در سال‌های گذشته در برخی از کشورهای همسایه شرایط خوبی داشتیم و بازارهای روبه رشدی پیدا کردیم. بازارهایی مثل عراق، افغانستان، پاکستان، ترکمنستان، تا حدودی آذربایجان و... بازارهای رو به رشد ما در سال‌های اخیر بودند. البته بخشی از بازارهایمان را در نقاطی از کشورها مانند سوریه به دلیل شرایط خاص و ناامنی‌های منطقه‌ای که طی پنج، شش سال گذشته اتفاق افتاد از دست دادیم. در برخی کشورها مانند عراق نیز جابه‌جایی داخلی برای بازار صورت گرفت و کالا را از یک حوزه ناامن به حوزه‌ای امن فرستادیم و سهم بازار کلی را حفظ کردیم و با رشد اندکی آن را ادامه می‌دهیم. امیدواریم شرایط جدیدی به ویژه برای سوریه هم ایجاد شود زیرا سوریه تنها کشوری است که ما با آن موافقتنامه تجارت آزاد داریم و اسناد آن به امضای هر دو کشور رسیده و حتی برای دوره‌ای آزمایشی انجام شده است اما شرایطی فراهم نشده تا از این بستر به خوبی استفاده شود. امیدواریم بتوانیم مدل الگوی تجارت آزاد را با برخی از کشورهای همسایه در پیمان‌های دوجانبه مورد تمرین و تکرار قرار دهیم تا بتوانیم این مدل را بعداً برای عضویت در سازمان تجارت جهانی به عنوان تجربه‌ای به کار ببریم.
به‌طور کلی عوامل اثرگذار بر توسعه صادرات محصولات کشاورزی کدامند؟
از آنجا که محصولات کشاورزی در تمام کشورها به عنوان کالایی استراتژیک مطرح است، بنابراین توسعه صادرات این محصولات تحت تاثیر پدیده‌های مختلفی است. حال چند پدیده را به صورت تیتروار بیان می‌کنم. یکی از این پدیده‌ها، پدیده‌های جوی است که معمولاً در اتفاقات جوی نگرانی برای امنیت غذایی کشور به وجود می‌آید. همچنین موضوع نوسانات شدید قیمت‌ها و کشش بازار داخلی و موضوع نوسانات قیمت در بازار جهانی مطرح است. به دلیل وقوع این اتفاقات همیشه باید حوزه تولید و تجارت ما پیوندی نزدیک با همدیگر داشته باشند و موسسات پوشش‌دهنده حمایت و موسسات بیمه‌ای باید فعالیت‌های این بخش را به‌گونه‌ای حمایت کنند که نگرانی‌های داخل و همچنین نگرانی‌های توسعه صادرات را برطرف کنند. همچنین موسسات بیمه‌ای باید هر‌گونه خطر و ریسک حوادث را بدون دغذغه برای تولیدکننده و صادرکننده این بخش پوشش دهند تا صادرکننده به دور از نگرانی‌های نوسانات جوی و نوسانات قیمت داخلی و قیمت‌های جهانی بتواند خود را به کالاهای صادراتی برای طرف خریدار در بسیاری از نقاط جهان متعهد کند.
با تمام این تفاسیر از نظر شما صنایع غذایی چقدر آمادگی حضور در بازارهای منطقه را دارند؟
همان‌گونه که قبل‌تر عرض کردم، خوشبختانه با توجه به روند روبه رشدی که در سال‌های گذشته در حوزه‌های مختلف صنایع لبنیات، شیرینی، شکلات، بیسکویت، نان، رب گوجه، آبمیوه و کنستانتره میوه، ماکارونی و محصولات غذایی دیگر داشتیم، متوجه می‌شویم که این محصولات غذایی به لحاظ قابلیت دوره نگهداری، بسته‌بندی، کیفیت در تنوع بسته‌بندی و... به‌گونه‌ای هستند که با ارزش افزوده خوبی در این حوزه صادر می‌شوند و در میان کشورهای دیگر منطقه قابلیت اطمینان و اعتماد خوبی برای این کالاها وجود دارد. این ویژگی‌های مثبت همچنان قابلیت توسعه دارند و اگر بتوانیم شبکه‌های مویرگی را در جهت حمایت از مسیر دسترسی به بازارها و در جهت پخش و توزیع آنها در کشورهای دیگر مورد حمایت قرار دهیم می‌توانیم سهم بیشتری از سهم فعلی در بازارهای منطقه و فرامنطقه‌ای داشته باشیم.
