مثل پروانه‌ای در مشت

 فاطمه شیرزادی: از فعال اقتصادی که برای تامین مواد اولیه یا تجارت باید از راه‌های پرپیچ و خم و پرهزینه عبور کند تا سیاستگذاری که نمی‌داند بدون درآمد نفتی چگونه هزینه‌های این دولت بزرگ و فربه را تامین کند و همزمان نگران شدت گرفتن نارضایتی مردم از فشارهای معیشتی است تا مردمی که تحت شدیدترین فشارهای اقتصادی برای امرار معاش قرار دارند، هرکدام به نوعی درگیر تحریم‌ها هستند و هزینه آن را می‌دهند. اما بعضی بهای سنگین‌تری می‌پردازند؛ سنگین‌ترین بها؛ بهای جان. این بها را بیمارانی می‌پردازند که بیشتر از یک سال است داروهایی را که جان‌شان به مصرف آن بسته پیدا نمی‌کنند. بعضی از آنها در همین مدت کوتاه، بی‌صدا عطای زندگی را به لقایش بخشیده‌اند.

۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷ دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری آمریکا، رسماً خروج این کشور از برجام را اعلام کرد. چند روز بعد از بازگشت تحریم‌های اقتصادی علیه ایران، جان بولتون، مشاور وقت امنیت ملی رئیس‌جمهوری آمریکا، گفت که آمریکا فشار بر ایران را آنقدر افزایش خواهد داد تا صدای خرد شدن استخوانش دربیاید.

به‌رغم التهاب و نگرانی‌ای که از آن زمان در جامعه ایران شکل گرفت و سیاست‌های مقطعی مختلفی که سیاستگذاران برای مواجهه با فشار تحریم اتخاذ و اجرا کردند، کسی تصوری از شدت این فشار نداشت. اسحاق جهانگیری، معاون اول رئیس‌جمهوری، اخیراً گفت: «هیچ‌گاه تصور نمی‌کردیم که کشوری مانند هند که در استقلال و مبارزه با استعمار شهره است، حاضر شود از آمریکا تبعیت و از خرید نفت ایران امتناع کند.»1 مردم ایران هم هرگز تصور نمی‌کردند که باید دوباره به دوران تورم 40درصدی و بیشتر بازگردند. فعالان بخش خصوصی هم فکر نمی‌کردند مجدداً باید دوران نرخ رشد اقتصادی منفی را تجربه کنند. بیماران بی‌خبر از سیاست و اقتصاد هم هرگز تصور نمی‌کردند که برای یافتن داروهایشان با بدترین مشکلات مواجه شوند. اصلاً کسی این روزهای سخت را تصور نمی‌کرد. در دوره قبلی تحریم‌ها کار به جایی رسید که در انتخابات ریاست‌جمهوری سال 1392 مهم‌ترین نامزد انتخابات با وعده کاهش تحریم‌ها به دنبال جذب آرای مردم بود. حسن روحانی به محض آغاز به کار دولت یازدهم به دنبال تحقق این وعده رفت و کمتر از دو سال پس از رسیدن به ریاست‌جمهوری آن را محقق کرد. پس از چندین ماه مذاکره، برنامه جامع اقدام مشترک یا برجام در تیرماه سال 1394 بین ایران، اتحادیه اروپا و گروه 1+5 منعقد شد. بر اساس این توافق قرار شد ایران در قبال پذیرفتن محدودیت‌هایی در برنامه هسته‌ای، از تحریم‌های شورای امنیت ملل متحد، اتحادیه اروپا و ایالات‌متحده خارج شود و گشایش‌ها آغاز شد. اما کمتر از سه سال بعد، در حالی‌ که هنوز آثار رفع تحریم‌ها در اقتصاد ایران و معیشت مردم منعکس نشده بود، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهوری جدید آمریکا، توافقی را که باراک اوباما پذیرفته بود، نقض کرد. با خروج آمریکا از برجام وضعیت دوباره تغییر کرد. گشایش‌های قبلی یکی‌یکی از میان رفتند و محدودیت‌های جدید یکی‌یکی خود را نشان دادند. تحریم‌های اقتصادی به محدودیت‌ها و فشارهای اقتصادی طاقت‌فرسا به‌ویژه برای گروه‌های کم‌درآمد منجر شده است. علاوه بر این، به‌رغم ادعاهای مکرر مقامات آمریکایی مبنی بر اینکه سیاست فشار حداکثری آمریکا شامل ایجاد مانع برای تامین دارو و سایر نیازهای انسانی ایران نیست، از زمان اعمال تحریم‌های بانکی، چرخه تامین دارو نیز مختل شده است. این اختلال علاوه بر افزایش شدید قیمت دارو و کمیاب شدن بسیاری از اقلام اولیه درمانی، برخی از داروهای اساسی را به کلی از دسترس بیماران ایرانی خارج کرده تا چرخه تحریم به چرخه مرگ تبدیل شود.

انعکاس خاموشی آوا در سازمان ملل

از اردیبهشت 1397 تا آبان 1398 تحریم دارویی فقط از میان مبتلایان به یکی از بیماری‌های خاص 15 قربانی گرفته است. بیماری پروانه‌ای (ای‌بی) یکی از بیماری‌های صعب‌العلاج و نادری است که در تمام کشور ایران فقط 700 مبتلا به آن شناسایی شده و برآورد می‌شود در مجموع هزار نفر به این بیماری مبتلا باشند. 80 درصد این بیماران به پانسمان وابسته هستند و بدون پانسمان متحمل درد و رنج بسیار می‌شوند. این در حالی است که در تمام دنیا فقط چند شرکت پانسمان مخصوص بیماران پروانه‌ای را تولید می‌کنند. حالا همین شرکت‌های معدود به دلیل تحریم‌های آمریکا، حاضر نیستند به ایران دارو بفروشند.2 این پانسمان که بیماران ای‌بی به دلیل بیماری پوستی به آن نیاز دارند و در تسکین دردهایشان موثر است، پیش از تحریم‌ها نیز از طریق خانه ‌ای‌بی در اختیار بیماران سراسر کشور قرار می‌گرفت چراکه پرداخت هزینه آن از عهده بسیاری از مبتلایان خارج است؛ قیمت یک برگ پانسمان بیماران ای‌بی حدود 5 /1 تا دو میلیون تومان است که فقط تا دو روز به نیاز بیمار پاسخ می‌دهد. به گفته محمدرضا هاشمی، مدیرعامل خانه‌ ای‌بی، بهترین پانسمان در کشور سوئد تولید می‌شود. پس از تحریم شرکت سوئدی، پانسمان تولیدی شرکت‌های دیگر هم استفاده شده، اما این پانسمان‌ها موثر نبود. به همین علت خانه‌ ای‌بی به عنوان یک سازمان مردم‌نهاد با شرکت سوئدی مکاتبه و درخواست همکاری کرد، اما این شرکت پاسخ داده است که به دلیل تحریم آمریکا امکان فروش پانسمان به ایران را ندارد. مشکلی اصلی ایران برای تهیه پانسمان چالش‌هایی است که بر اثر تحریم‌ها در نقل و انتقال مالی هزینه پانسمان ایجاد شده است. طبق اعلام مدیرعامل خانه ‌ای‌بی از اردیبهشت ۹۷ تاکنون که پانسمان‌ها در اختیار بیماران قرار نگرفته است، بیماران دچار عفونت شده‌اند و ۱۵ تن از آنان جان خود را از دست داده‌اند.3 بیماران پروانه‌ای مثل بسیاری از بیماران دیگری که دارو به دستشان نمی‌رسد در سکوت جان می‌سپارند، اما اخیراً نام یکی از قربانیان خاموش بیماری پروانه‌ای در سطح جهانی رسانه‌ای شده است؛ آوا، دخترک دوساله مبتلا به ای‌بی که خردادماه سال جاری به دلیل نرسیدن پانسمان‌ها و کمبود پانسمان میپلکس جان داد. گفت‌وگوی کوتاه نمایندگان ایران و آمریکا در حاشیه نشست شورای امنیت درباره مرگ دختر دوساله ایرانی مبتلا به «ای‌بی» بر اثر تحریم‌ها بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌های جهان داشت. شامگاه 28 آذر مجید تخت‌روانچی، نماینده ایران در سازمان ملل، در بخشی از سخنرانی‌اش در نشست شورای امنیت سازمان ملل، از تاثیر منفی تحریم‌های آمریکا بر وضعیت بیماران در ایران سخن گفت و به مرگ آوا، دختر دوساله مبتلا به ای‌بی اشاره کرد. بیان این موضوع از سوی نماینده ایران در سازمان ملل متحد، توجه سفیر آمریکا را جلب کرد. کلی کرافت در پایان جلسه شورای امنیت نزد سفیر ایران رفت و درباره کودک بیماری که در سخنرانی تخت‌روانچی مورد اشاره قرار گرفته بود سوال کرد و به او تسلیت گفت. تخت‌روانچی درباره حواشی این نشست به خبرنگار صداوسیما توضیح داد: «در سخنرانی خود از «آوا» صحبت کردم؛ دختر دوساله اهوازی که بیماری پروانه‌ای داشت. توضیح دادم که این نوع بیماران این روزها در ایران در اثر تحریم‌های ظالمانه آمریکا چه مشکلاتی دارند و تشریح کردم فشارهای آمریکا به شرکت‌های خارجی اجازه نمی‌دهد این نوع داروها را به ایران ارسال کنند و گفتم که این دختر کوچک دوساله نهایتاً به دلیل نرسیدن تجهیزات درمانی لازم از دنیا رفت.» او در ادامه با بیان اینکه ارعاب حاصل از تحریم‌ها برای شرکت‌های اروپایی موجب شده این شرکت‌ها از ارسال دارو به ایران خودداری کنند، گفت: «در این روزها، واردات این باندها برای بیماران پروانه‌ای تقریباً غیرممکن شده و حیات سایر کودکان بی‌گناه پروانه‌ای، نظیر آوا را به خطر انداخته است. هم‌اکنون کودکان پروانه‌ای درد ناشی از تحریم‌های غیرانسانی آمریکا را با دل و جان خود لمس می‌کنند. خردادماه سال جاری آوا از درد برای همیشه رهایی یافت و درگذشت. داستان وی فقط بخش بسیار کوچکی از کل ماجراست، چراکه کودکان و بزرگسالان مبتلا به سرطان و بیماری‌های خاص در سکوت به مبارزه با مرگ می‌پردازند. کشتار کودکان و بیماران اقدام شجاعانه‌ای نیست!»4

سهمیه‌بندی شدن انسولین

همان‌طور که نماینده ایران در سازمان ملل بیان کرده، داستان آوا و کودکان پروانه‌ای فقط بخش بسیار کوچکی از کل این ماجرای رنج‌بار و مرگ‌آور است. از اردیبهشت 1397 تا امروز اخبار زیادی از کمبود دارو در نقاط مختلف کشور شنیده شده است. در یکی از آخرین موارد، علی روح‌بخش، مدیر داروی علوم پزشکی مشهد، گفت: «در حال حاضر مقداری با کمبود انسولین در مشهد روبه‌رو و ناچار به سهمیه‌بندی آن شده‌ایم. 100 داروخانه منتخب انسولین را توزیع می‌کنند. امیدواریم مردم نیز شرایط را درک کنند تا به شرایط و روال قبل بازگردیم.»5

معلولیت بیماران هموفیلی

احمد قویدل، مدیرعامل کانون هموفیلی ایران، نیز اخیراً از معلولیت 70 درصد از بیماران هموفیلی بر اثر تحریم‌ها خبر داده و اعلام کرده است: «راه خرید داروها مسدود است. علاوه بر سختی دسترسی به داروهای خارجی، مجموعه‌ای از قوانین دیگری که از تحریم الهام گرفته‌اند مانند تحریم‌های بیمه و حمل‌ونقل، تامین دارو را دچار مشکل کرده‌اند.... یکی از عارضه‌های مهم وقفه در دسترسی دارو، در حوزه هموفیلی معلولیت است، اگر دارو همیشه به‌صورت مستمر در دسترس بیمار نباشد امکان معلولیت وجود دارد. 70 درصد از بیماران ما به‌خصوص کودکان ما که به انواع معلولیت‌ها دچار شده‌اند، به‌دلیل تحریم‌هاست.» به گفته قویدل تولید داخلی دارو نیز تحت‌ تاثیر تحریم است، چراکه بنیان‌های اولیه تولید دارو تحت فشار هستند.6 به گفته مدیرعامل کانون هموفیلی ایران، تجهیزات پالایشگاه خون کشور نیز مشمول تحریم‌های آمریکاست و آمریکایی‌ها اجازه تامین این دستگاه‌ها را برای پالایش خون بیماران نمی‌دهند.7

جان کودکان سرطانی در معرض تهدید

حسن ابوالقاسمی، رئیس انجمن خون و سرطان کودکان ایران، هم می‌گوید: اغلب داروهایی که در بخش اطفال استفاده می‌کنیم وجود ندارد و مجبوریم گاهی معادل آن دارو را مصرف کنیم و از نوع بی‌کیفیت آن‌ که از کشورهای ژنریک‌ساز وارد می‌شود استفاده کنیم که این باعث می‌شود طول عمر بیماران ما تحت تاثیر قرار گیرد.8 چند نفر از پزشکان ایرانی فعال در زمینه انکولوژی نیز سال گذشته با انتشار یادداشتی نشان دادند داروهای شیمی‌درمانی و حتی برخی از مسکن‌ها به اتمام رسیده و این مساله درمان هزاران کودک را تهدید می‌کند.9

کاهش کیفیت زندگی

بیماران آسیب‌پذیرترین گروه‌هایی هستند که تحریم زندگی و جانشان را هدف قرار داده و آثار آن بلافاصله و در کوتاه‌مدت آشکار شده است. اما تبعات تحریم‌ها هرگز به این گروه‌ها محدود نیست. تعمیق نابرابری، تشدید فقر و به دنبال آن گسترش سوءتغذیه، رشد آسیب‌های اجتماعی، کاهش امید به آینده، شیوع بیماری‌های روانی و تضعیف اعتماد و سرمایه اجتماعی از مهم‌ترین تغییراتی است که جامعه ایران از اردیبهشت سال 97 تا امروز با آنها مواجه شده است. تحقیقات منسجمی انجام نشده که بتوان بر اساس آن ادعا کرد چالش‌های عمده امروز جامعه ایران بیشتر نتیجه تحریم است یا حاصل سوءمدیریت در مواجهه با تحریم‌ها. تعیین سهم تحریم در علت تحولات شاخص‌های اجتماعی نیازمند پژوهش‌های گسترده است. با این حال نتیجه یک پژوهش درباره آثار اجتماعی تحریم‌های قبلی نشان می‌دهد وضعیت زندگی خانوارهای شهر تهران بعد از تحریم بدتر شده است، قدرت خرید و درآمد آنها کاهش یافته است. میزان دسترسی مردم به برخی کالاها کاهش پیدا کرده، همچنین وضعیت امکانات بهداشتی و درمانی و کیفیت آنها نسبت به قبل از تحریم بدتر شده است. تاثیر تحریم‌ها بر رفاه ذهنی هم به این صورت است که بعد از تحریم احساس محرومیت نسبی مردم بیشتر شده است، احساس شادی مردم کمتر شده و وقت کمتری را برای شاد بودن در کنار خانواده دارند، احساس رضایت از زندگی آنها کاهش پیدا کرده و احساس نگرانی زیادی در مورد آینده و وضعیت شغلی و مالی خود دارند. به‌طور کلی تحریم‌ها تاثیر زیادی بر رفاه عینی و ذهنی مردم داشته است و رفاه اجتماعی مردم ایران را کاهش دادند.10 مشاهدات اجتماعی امروز نیز مانند نتیجه تحقیقات درباره آثار تحریم‌های دوره‌های قبل نشان می‌دهد که تحریم باعث افت کیفیت زندگی مردم شده، قدرت خرید و درآمد مردم در ماه‌های اخیر به طرز محسوسی کاهش یافته، میزان دسترسی مردم به برخی کالاها کاهش پیدا کرده، همچنین وضعیت دسترسی به امکانات بهداشتی و درمانی و کیفیت آنها نسبت به قبل از تحریم بدتر شده است.