اروپا برای عمل به تعهدات برجامی خود متحد است
بررسی پیام‌های سیاسی-اقتصادی بیانیه اتحادیه اروپا در گفت‌وگو با استاد روابط بین‌الملل دانشگاه کلمبیا
مارتین بی. مالین می‌گوید: مزایای باقی ماندن ایران در برجام همچنان بسیار چشمگیر خواهد بود و بر مزایای خروج این کشور از این توافق می‌چربد.
بیانیه اخیر مسوول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در خصوص تعهد اعضای حاضر این اتحادیه در توافق هسته‌ای به حفظ برجام باعث شد تا برای بررسی میزان عملی بودن شرط‌های اعلام‌شده در این بیانیه 9بندی گفت‌وگویی را با مارتین بی. مالین انجام دهیم. مارتین مالین که مدیر اجرایی پروژه مدیریت اتم مرکز علوم امور بین‌الملل بلفر است به عنوان استاد روابط بین‌الملل، سیاست خارجی آمریکا و سیاست‌های خاورمیانه را در دانشگاه‌های کلمبیا، کالج بارنارد و دانشگاه روتگرز تدریس کرده است. او همچنین کارشناس ارشد امور بین‌الملل از دانشگاه کلمبیا و دکترای علوم سیاسی از همان دانشگاه است. وی معتقد است تلاش‌های اتحادیه اروپا برای حفظ برجام در واقع تلاش برای حفظ ماهیت این اتحادیه و اثبات پیروزی دیپلماسی بر جنگ‌افروزی است. او بر این باور است که موگرینی با این بیانیه در واقع این پیام را داد که اتحادیه اروپا برای عمل به تعهداتش در برابر هر کشوری حتی آمریکا متحد است. مالین اجرای قوانین مسدودکننده را نقطه مثبتی برای حفظ برجام خوانده ولی میزان اثربخشی آن را منوط به شرایط مختلف دانست. این محقق حوزه استراتژی‌های عدم گسترش سلاح‌های هسته‌ای معتقد است حتی بدون وجود برجام نیز چین و روسیه به همکاری خود با ایران ادامه خواهند داد و از سوی دیگر کشورهایی که در این توافق حضور ندارند نظیر هند نیز شرکای اقتصادی مناسبی برای ایران به حساب می‌آیند. او سخنان مطرح‌شده از سوی مایک پمپئو را غیرواقع‌بینانه دانست و اعلام کرد چنین رویکردهایی به منزوی شدن ایالات‌متحده و تضعیف جایگاه جهانی این کشور منجر خواهد شد.
♦♦♦
همان‌طور که مستحضرید پس از نشست محمدجواد ظریف با نمایندگان سه کشور اروپایی فرانسه، بریتانیا و آلمان، فدریکا موگرینی، نماینده عالی اتحادیه اروپا در سیاست خارجی در بیانیه‌ای 9 بندی از حمایت این اتحادیه از برجام و تلاش اروپا برای حفظ توافق هسته‌ای خبر داد. به نظر شما چرا اتحادیه اروپا حتی پس از خروج آمریکا از این توافق به دنبال نجات برجام است؟
برنامه جامع اقدام مشترک یا همان برجام، «عنصر کلیدی معماری عدم گسترش سلاح‌های اتمی جهانی» و دستاوردی برجسته از دیپلماسی اتحادیه اروپا به حساب می‌آید. در سطحی عمیق‌تر برجام در واقع نشان‌دهنده موفقیت دیپلماسی بر جنگ و خشونت است. برجام همچنین نمونه‌ای از پیشرفت در تقویت نظم جهانی بر اساس قوانین است، نظمی که ایجاد اتحادیه اروپا نیز بر اساس آن شکل گرفته است. در واقع برجام نشانه‌ای از چندجانبه‌گرایی، حاکمیت قانون بین‌المللی و توسل به راه‌حل‌های دیپلماتیک و صلح‌آمیز برای حل تعارضات بین‌المللی است. بنابراین اگر برجام شکست بخورد، یک مانع بزرگ برای اتحادیه اروپا و نقش این اتحادیه به عنوان یک بازیگر قدرتمند در عرصه بین‌المللی خواهد بود. از این‌رو حفظ چنین دستاوردی می‌تواند یک نقطه مثبت در کارنامه سیاست خارجی این اتحادیه باشد.
در پیام موگرینی شاهد تعهد سه کشور اروپایی به ایجاد اطمینان در تحقق اهداف برجام بودیم. این بیانیه حاوی چه پیام‌هایی برای ایران، ایالات‌متحده و جامعه جهانی بود؟
پیام نهفته در بیانیه موگرینی این است که اروپا و به ویژه سه کشور فرانسه، آلمان و بریتانیا با هم متحدند تا برجام را حفظ کنند. این بیانیه در واقع می‌گوید با وجود تلاش‌های آمریکا برای فروپاشی توافق، ما در برابر این کشور مقاومت خواهیم کرد. در واقع موگرینی می‌گوید اتحادیه اروپا به همکاری با ایران متعهد است و به دنبال راه‌حلی برای برطرف ساختن تقاضاهای ایران و نجات توافق هسته‌ای است.
آیا تلاش‌های اتحادیه اروپا برای حفظ برجام دادن امتیاز به ایران است، یا این اتحادیه نیز به دنبال منافع خود از پابرجا ماندن توافق هسته‌ای است؟
در واقع همه توافق‌ها بر مبنای یک بازی برد-برد صورت می‌گیرد تا هر دو طرف از مزایای آن به طور مساوی بهره ببرند. من معتقدم قصد اروپا دادن امتیاز به ایران نیست. آنها می‌خواهند توافق هسته‌ای پابرجا بماند تا به تعهدات خود عمل کرده باشند. حال اگر باقی ماندن این توافق موجب جریان مثبتی از مزایا به سمت ایران می‌شود، از ویژگی‌های این توافق است. در هر صورت اتحادیه اروپا نیز از این توافق سود می‌برد، مشاهده خاورمیانه آرام و استفاده از منابع غنی ایران نکات مثبت کوچکی نخواهد بود که به راحتی قابل صرف‌نظر کردن باشد. البته باید به این موضوع نیز اشاره کنم که یافتن مکانیسمی برای مسدود کردن تحریم‌های ثانویه به منظور اجازه دادن به ایران برای ادامه دریافت مزایای اقتصادی از لغو تحریم‌ها حتی بدون حضور ایالات‌متحده در برجام، بخشی از این توافق به شمار می‌رود.
آیا اتحادیه اروپا می‌تواند در عمل اقدامات اعلام‌شده در این بیانیه را اجرا کند یا صرفاً برای امیدوار کردن ایران چنین بیانیه‌ای را صادر کرده است؟
تنها زمان مشخص خواهد کرد چه پیش خواهد آمد. پیش‌بینی اینکه آیا تلاش‌های اتحادیه اروپا برای حفظ برجام به نتیجه خواهد رسید یا خیر، کار بسیار دشواری است. اختلاف میان اتحادیه اروپا و آمریکا در خصوص برجام، پیچیدگی این مساله را بسیار عمیق‌تر کرده است. شاید نتیجه نهایی به چگونگی تلاش آمریکا برای اعمال تحریم‌های ثانویه بر شرکت‌های اروپایی و همچنین سرعت عمل و میزان اثرگذاری اتحادیه اروپا در جلوگیری از فشارهای آمریکا و کاستن این فشارها بستگی داشته باشد. از سوی دیگر اگر ایران ارزش تلاش‌های اتحادیه اروپا برای حفظ توافق هسته‌ای را درست ارزیابی کند می‌تواند در سرنوشت برجام تاثیر زیادی داشته باشد. با این همه باید به این نکته اشاره کنم که اینکه اتحادیه اروپا بتواند به تمام بندهای این بیانیه عمل کند یا خیر، به طور تمام و کمال به خودش بستگی ندارد. هر چند به نظر من نیت اتحادیه اروپا حفظ برجام است. موضوع مهم این است که اتحادیه اروپا با ایران همکاری می‌کند تا دو طرف از مزایای توافق سود ببرند.
در اظهارات موگرینی اتحادیه اروپا به اقدامات متعددی متعهد شده که در این میان سرمایه‌گذاری در ایران، ادامه خرید نفت و گاز و فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی، تعاملات بانکی با ایران و ادامه روابط حمل و نقل موثر نیز به چشم می‌خورد، آیا این موارد همان امتیازاتی است که ایران می‌خواهد؟
برای من بسیار سخت است که بگویم ایران واقعاً از این توافق چه امتیازاتی را می‌خواهد. این پرسش که آیا جمهوری اسلامی ایران بدون حضور آمریکا نیز باید برجام را حفظ کند به ارزیابی ریسک و مزایای مسیرهای جایگزین برجام بستگی دارد. به نظر می‌رسد ایران گزینه‌های ممکن متعددی در واکنش به تلاش‌های دولت ترامپ برای نابودی برجام داشته باشد. همچنین تلاش‌های آمریکا برای تضعیف توافق هسته‌ای ممکن است روز به روز شدت بیشتری بگیرد. دونالد ترامپ در رقابت‌های انتخاباتی‌اش برجام را بدترین توافق تاریخ خواند و وعده خروج از آن را به طرفدارانش داد. به همین دلیل دولت ترامپ از زمان پیروزی در انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا و روی کار آمدنش به دنبال آن بوده تا مبادلات تجاری با ایران را مسدود کند و سرمایه‌گذاری‌های خارجی در این کشور را به حداقل برساند. با وجود این تلاش‌های آمریکا، ایران قادر بوده جریان‌های مثبتی از مزایای حاصل از برجام را حفظ کند، اگرچه شاید از نظر مقیاس این منافع چندان بزرگ نباشند اما بازهم مثبت و امیدوارکننده هستند. برخلاف شرایطی که قبل از برجام وجود داشت، امروز اروپا به وضوح مخالفت خود را با ایالات‌متحده ابراز می‌کند و در تلاش است تا از انزوای بیشتر ایران در جامعه جهانی جلوگیری کند. حتی بدون وجود برجام نیز چین و روسیه به همکاری خود با ایران ادامه خواهند داد. از سوی دیگر کشورهایی که در این توافق حضور ندارند نظیر هند نیز شرکای اقتصادی مناسبی برای ایران به حساب می‌آیند. در چنین شرایطی، از نظر من، مزایای باقی ماندن ایران در برجام همچنان بسیار چشمگیر خواهد بود و بر مزایای خروج این کشور از این توافق می‌چربد. از سرگیری فعالیت‌های هسته‌ای که در حال حاضر و بر اساس برجام ایران از آن منع شده است، در شرایط کنونی که اقتصاد ایران به سرمایه‌گذاری‌های خارجی و حضور در بازارهای جهانی نیازمند است، شاید نفع چندانی برای این کشور نداشته باشد.
ژان کلود یانکر، رئیس کمیسیون اتحادیه اروپا در پاسخ شفاف به خروج آمریکا از برجام اعلام کرد این اتحادیه برای حفاظت از شرکت‌های اروپایی در برابر تحریم‌های آمریکا علیه ایران «مقررات مسدودکننده» را به اجرا درمی‌آورد. این مقررات چگونه عمل خواهد کرد، تجربه اجرای آن در مورد کوبا تا چه حد موفق بوده است؟
یانکر، رئیس کمیسیون اتحادیه اروپا اعلام کرده قانون 1996 را به‌روزرسانی کرده و اجرایی می‌کند، قانونی که در اصل برای مقابله با تحریم‌های آمریکا علیه شرکت‌های اروپایی انجام‌دهنده کسب‌وکار با کوبا وضع شد. این قانون شرکت‌های اروپایی را از تطبیق با تحریم‌های اشاره شده آمریکا در این قانون منع کرده، به طرفین تحت تاثیر تحریم‌های آمریکا اجازه بازسازی خسارات را داده و قضاوت‌های غیرقانونی دادگاه‌های خارجی را که از تحریم‌های آمریکا حمایت می‌کند بی‌اثر می‌کند. اگر بخواهم در خصوص این قانون توضیح بیشتری بدهم باید بگویم در سال 96 میلادی ایالات‌متحده با اعمال تحریم‌های ثانویه علیه کوبا کشورهای دیگر را مجبور کرد ضمن پیروی از مقررات تحریمی اعمال‌شده از سوی ایالات‌متحده، از تجارت و مناسبات مالی با این کشور پرهیز کنند. کشورهای اروپایی که منافع مشروع تجارت قانونی خود با کوبا را در خطر دیدند، با این استدلال که تحریم‌های مجازات‌کننده آمریکا زمینه‌ساز اختلال در روابط تجاری اروپا شده و استقلال سیاسی و دیپلماتیک این کشورها را به بهای تامین منافع سیاست خارجی آمریکا زیر سوال می‌برد، مقررات مسدودکننده‌ای را تصویب و اعمال کردند که مطابق آن حکم هیچ دادگاه آمریکایی و غیرآمریکایی در راستای مجازات شرکت‌های اروپایی حاضر در کوبا را مشروع ندانسته و تبعیت از این احکام را غیرالزام‌آور دانستند. با استفاده از این مقررات بود که برخی شرکت‌های اروپایی توانستند روابط تجاری خود را با چین حفظ کنند و همچنین در برخی سطوح اقتصادی، در کوبا نیز حضور داشته باشند.
اعلام ژان کلود یانکر، رئیس کمیسیون اتحادیه اروپا مبنی بر استفاده از این قانون مسدودکننده در واقع یک سیگنال سیاسی قدرتمند به ایالات‌متحده است که به‌کارگیری تحریم‌های ثانویه آمریکا ممکن است موجب بروز بحرانی عظیم در روابط دیپلماتیک و اقتصادی میان اتحادیه اروپا و ایالات‌متحده شود. مقررات مسدودکننده در یک حوزه قضایی داخلی به اجرا درخواهد آمد و هدف آن مقابله با قانونی است که از سوی یک نهاد خارجی اعمال شده است و در این موضوع خاص به عنوان یک تلاش برای اعمال فشار بر ایالات‌متحده به شمار می‌رود تا از مجازات شرکت‌های اروپایی همکاری‌کننده با ایران سر باز زند.
در عمل، اجرای این قانون نیازمند اقدام در همه کشورهای اروپایی است. اجرای موثر قانون مسدودسازی ممکن است از کشوری به کشور دیگر کاملاً متفاوت باشد. در مورد کوبا، بیل کلینتون، رئیس‌جمهور وقت ایالات‌متحده، به منظور جلوگیری از بحران با دولت‌های اتحادیه اروپا دست به لغو انتخابی برخی تحریم‌ها زد. در این مورد نیز مشخص نیست دولت ترامپ آیا آماده چنین دیپلماسی دقیق و هوشمندانه‌ای است یا خیر، چیزی که واضح است این است که ترامپ نیز به اجتناب از بحران با اتحادیه اروپایی نیاز دارد که به دنبال مسدود کردن تحریم‌های ایالات‌متحده است. در حالی که تردیدهایی وجود دارد که آیا دولت‌های اروپایی مشاغل و منافع اروپایی را در خطر قرار خواهند داد، اما این موضوع کاملاً واضح است که دولت‌های اروپایی در اشتیاق خود برای دفاع از تمامیت خود کاملاً متحد هستند و به دنبال حفظ مواضع و تعهداتی هستند که در برجام زیر آن را امضا کرده‌اند.
اخیراً شرکت نفتی توتال اعلام کرده اگر از تحریم مستثنی نشود نمی‌تواند به فعالیت در ایران ادامه دهد، به نظر شما موج خروج شرکت‌های بزرگ اروپایی از ایران با وجود اقدامات سیاسی اتحادیه اروپا چگونه قابل تفسیر است؟
شرکت‌های اروپایی، به ویژه شرکت‌های بزرگی که در مقیاس جهانی قراردادهای عملیاتی دارند، در ابتدا باید به دنبال معافیت از تحریم‌های آمریکا باشند. اگر آنها نتوانند از این تحریم‌ها فرار کنند، بر اساس قوانین ایالات‌متحده با جرایم سنگین و از دست دادن حق کسب‌وکار و تجارت در آمریکا مواجه خواهند شد. اما دولت‌های اروپایی به دنبال تلافی کردن اقدامات آمریکا خواهند بود. البته مسیر و شدت این اقدام تلافی‌جویانه مشخص نیست. اتحادیه اروپا می‌تواند از طریق سازمان تجارت جهانی (WTO) اقداماتی را علیه ایالات‌متحده انجام دهد، این اتحادیه همچنین می‌تواند بر واردات کالاهای آمریکایی به اروپا تعرفه اعمال کرده یا تحریم‌هایی متقابل را علیه بانک‌ها و شرکت‌های آمریکایی برقرار کند. البته در پایان این شرکت‌ها هستند که باید تصمیم خود را در خصوص کسب‌وکار با ایران بگیرند و اتحادیه اروپا نمی‌تواند هیچ فرد یا شرکتی را مجبور به کسب‌وکار با ایران کند.
از سوی دیگر این نکته بسیار مهم و حیاتی است که ایران نیز به طور همزمان اقداماتی را برای مذاکره انجام داده و شرکت‌ها را به سرمایه‌گذاری در ایران تشویق کند.
آیا می‌توان از این موضوع اطمینان حاصل کرد که منافع ایران در برجام از این اقدام اتحادیه اروپا تضمین می‌شود؟
در واقع این بیانیه و رویکرد اتحادیه اروپا نخستین قدم و گام لازم برای تضمین تامین منافع ایران در برجام است. اما باید توجه داشت که مسیر بلندی در پیش است که نیازمند تلاش‌های بی‌شائبه از سوی ایران و تمامی طرفین این توافق خواهد بود. من فکر می‌کنم ایران باید به اتحادیه اروپا و دیگر طرفین برجام این فرصت را بدهد تا نشان دهد آنها می‌توانند همچنان به برجام ادامه دهند و این هم به نفع ایران خواهد بود هم به نفع بقیه. در واقع ایران در صورت حفظ برجام می‌تواند از مزایای این توافق استفاده کند. البته این موضوع زمان خواهد برد.
مایک پمپئو وزیر امور خارجه ایالات‌متحده در سخنرانی شدیداللحنی 12 شرط را برای مذاکره با ایران مطرح کرده است، آیا این موضع آمریکا را می‌توان به تصمیمات اخیر اتحادیه اروپا نسبت داد؟
سخنان اخیر مایک پمپئو، وزیر امور خارجه آمریکا نشان می‌دهد که ایالات‌متحده در قبال ایران واقعاً موضع سختگیرانه‌ای دارد. اما موضوع قابل توجه این است که تقاضاهای موجود در سخنرانی او به کلی غیرواقع‌بینانه است. من معتقدم دنبال کردن تقاضاهای اعلام‌شده از سوی مایک پمپئو در نهایت به منزوی شدن ایالات‌متحده و تضعیف جایگاه جهانی این کشور منجر خواهد شد.
