راز دوستی تزارها

ایران و روسیه در شاهراه گسترش همکاری‌های اقتصادی و سیاسی خود به سر می‌برند، پیش‌بینی می‌شود دو کشور با توجه به حجم عمق استراتژیکی که با یکدیگر دارند و پرونده‌های باز بین‌المللی که روی میز دارند به دنبال آن هستند که روابط خود را از مرحله کنونی به مرحله جدیدی منتقل کنند. سفر اخیر ولادیمیر پوتین به ایران نیز گواهی بر این موضوع است که تهران و مسکو به دنبال پی‌ریزی نوع جدیدی از شراکت سیاسی و اقتصادی در منطقه هستند. همکاری‌های مشترک و موفق تهران و مسکو در زمینه پرونده سوریه نیز گواهی بر همین موضوع است. علی خرم معاون محمدجواد ظریف وزیر خارجه کشورمان و نماینده سابق ایران در دفتر اروپایی سازمان ملل متحد بر این باور است که روسیه به دنبال یافتن بازارهای جدید است زیرا می‌تواند امکانات بیشتری را عرضه کند. از این رو درصدد است تا یارانی را در تجارت پیدا کند و با آنها همکاری کند. به همین دلیل روسیه به دنبال این است که بازارهای ایران را به روی کالاهای غیرنظامی خود باز کند. روسیه می‌داند که حضورش در کنار ایران نه‌تنها ضرر ندارد بلکه منفعت هم دارد، به همین دلیل مجموعه این عوامل را مورد استفاده قرار می‌دهد. خرم همچنین معتقد است سیاست‌های اشتباه ترامپ باعث شد تا روسیه و ایران به سمت همدیگر نزدیکتر شوند و مشخص نیست که روسیه همچنان با گذشت زمان از برجام و ایران در زمینه توافق هسته‌ای حمایت کند. حالا بعد از یک سال آینده اینکه روسیه چه رویه‌ای را در پیش می‌گیرد به مسائل روز آن زمان بستگی دارد.

♦♦♦

 آیا روابط اقتصادی و سیاسی ایران و مسکو وارد فاز جدیدی شده است؟

سفر اخیر ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه به ایران برای دیدار با مقامات ارشد تهران و همچنین شرکت در نشست سه‌جانبه ایران، آذربایجان، روسیه پیام‌های زیاد و قبل توجهی درباره نوع همکاری‌های سه کشور در شرایط کنونی و آینده برای منطقه به همراه دارد.

قطعاً اینکه اعلام شده ایران، روسیه و آذربایجان قرار است در تهران گرد هم آیند، با هم همکاری کنند و نشست مشترکی برگزار کنند نشان‌دهنده این موضوع است که قرارهای جدیدی میان این سه کشور در زمینه‌های مختلف اقتصادی، سیاسی و تجاری گذاشته شده است و بر همین اساس ایران و روسیه نیز خواه ناخواه با توجه به منافع مشترک و رویکرد مشترکی که در قبال مسائل و پرونده‌های منطقه‌ای و همچنین مسائل تجاری و اقتصادی و سیاسی فی‌مابین دارند به همدیگر نزدیک‌تر شده‌اند.

همان‌طور که می‌دانید، آمریکا در دوران جدید خود به سر می‌برد، دونالد ترامپ یک سال است که به کاخ سفید رفته است و واشنگتن هم مواضع و رویکردهای جدیدی در قبال مسائل بین‌الملل، منطقه خاورمیانه، پرونده بحران‌های موجود و همچنین کشورها از جمله چین و روسیه اتخاذ کرده است و مواضعی که آینده شفافی را درباره روابط میان این کشورها با واشنگتن پیش روی نمی‌گذارد و منتقدان به این فکر هستند که ایران تنها با روسیه و چین رابطه داشته باشد. آنها به اشتباه فکر می‌کنند تنها راه رستگاری ایران در رابطه با این دو کشور است. آمریکا در عهد ترامپ هم روسیه را مورد تحریم قرار داده است و هم ایران را و طبیعتاً کشورهایی که مورد تحریم آن هم از سوی یک کشور واحد قرار گرفته‌اند یا قرار خواهند گرفت همدیگر را پیدا می‌کنند تا بتوانند اثرات تحریمی را از طریق همکاری‌های دوجانبه و پیدا کردن مشترکات و ارتقای سطح روابط دوجانبه به نوعی کمتر کنند.

 سفر پوتین برای چندمین بار پیاپی به تهران در چند سال اخیر صورت می‌گیرد. هدف رئیس‌جمهور روسیه از نزدیک شدن بیش از پیش به تهران آن هم در شرایط کنونی منطقه چیست؟

به هر حال مسکو هم اهداف و منافع ملی خود را در خصوص ایران و منطقه دنبال می‌کند. مسکو در نظر می‌گیرد که از سوی آمریکا مورد تحریم واقع شده است، به همین دلیل به دنبال این است که با کشورهای منطقه روابط خود را تقویت کند. از سوی دیگر مسکو می‌بیند که همکاری موفقی با ایران در سوریه داشته است، به همین دلیل می‌تواند این را به عنوان یک پایه قرار دهد تا همکاری‌های خود را گسترش دهد.

روسیه تاکنون توانسته است همکاری‌های مشترکی را در پرونده‌های منطقه‌ای با ایران به خوبی به پیش ببرد، پرونده‌هایی همچون سوریه که چندسالی است که دو کشور با وجود اختلافاتی که در برخی از مسائل با یکدیگر داشته‌اند اما توانستند مواضع و سیاست‌های مشترکی را در این زمینه و در خصوص بحران و جنگ سوریه به پیش ببرند. 

علاوه بر این ایران و روسیه در زمینه همکاری‌های اقتصادی نیز توانسته‌اند افق مشترکی را پیش روی خود ترسیم کنند و در مسیر آن حرکت کنند. این حرکت به ویژه در سال‌های اخیر و پس از برجام و برداشته شدن تحریم‌های اقتصادی بعد گسترده‌تری به خود گرفته است.

از سوی دیگر روسیه به دنبال یافتن بازارهای جدید است و همکاری‌های اقتصادی‌اش با ایران هم آنقدرها چشمگیر نبوده است. در نتیجه کشوری مانند روسیه که می‌تواند امکانات بیشتری را عرضه کند درصدد است تا یارانی را در تجارت پیدا کند و با آنها همکاری کند. به همین دلیل روسیه به دنبال این است که بازارهای ایران را به روی کالاهای غیرنظامی خود باز کند. 

روسیه می‌داند که حضورش در کنار ایران نه‌تنها ضرر ندارد بلکه منفعت هم دارد، به همین دلیل مجموعه این عوامل را مورد استفاده قرار می‌دهد. چراکه شاهد آن بودیم که پس از برجام ایران و روسیه نه‌تنها از یکدیگر دور نشده‌اند بلکه به یکدیگر نزدیک‌تر هم شده‌اند و دلیل آن این بوده است که منافع مشترکی را دو کشور در تعمیق روابط فی‌مابین دیدند و همین موضوع منجر به آن شده است که چند توافق‌نامه تجاری و اقتصادی نیز میان تهران و مسکو بسته شود با وجود این پیشبرد قابل توجهی در روابط اقتصادی و تجاری میان دو کشور شاهد نبودیم و این با وجود آن است که انتظار می‌رفت منافع بیشتری از این موضوع عاید تهران شود اما دیدیم که هنوز در این زمینه رشد قابل توجهی نداشتیم و به اهدافی که در نظر داشتیم هم دست نیافتیم.

 برقراری ارتباط و تعمیق و گسترش روابط ایران با روسیه را در شرایطی که آینده برجام در هاله‌ای از ابهام است و تهران نیز همکاری‌های مشترکی را با شرکای اروپایی‌اش آغاز کرده است چگونه ارزیابی می‌کنید؟

ایران نیز همکاری خوب و موفقی را با روسیه در سوریه داشته است و می‌خواهد این همکاری را مبنای روابط بعدی خود قرار دهد. ایران نیز مورد تهاجم و تحریم اقتصادی، سیاسی آمریکا قرار گرفته است و به همین دلیل به دنبال یافتن شرکای خود در منطقه است.

بسیاری می‌گفتند اگر برجام به نتیجه برسد ایران از روسیه دور می‌شود و حتی روس‌ها از این موضوع نگران بودند و می‌گفتند منافع اقتصادی من در نتیجه این توافق ممکن است با خطر مواجه شود اما دیدیم که پس از توافق ایران به دلیل سیاست‌هایی که دارد نه‌تنها از مسکو دورتر هم نشد بلکه صفحه جدیدی از روابط خود با مسکو باز کرد و این همکاری‌ها وارد فاز گردشگری هم شد. اما آن چیزی که برای ایران هم مهم است این است که در منطقه شریک و متحدی قدرتمند داشته باشد که در پرونده‌های منطقه به طور مثال در سوریه و یمن و عربستان با تهران هم‌نظر باشد و به گونه‌ای نقش حمایتی از تهران داشته باشد. تا جایی که دیدیم این دو کشور توانستند چندین نشست هماهنگی در زمینه سوریه با هدف پایان دادن به جنگ در این کشور برگزار کنند و تا اندازه‌ای هم این نشست‌ها با پیشرفت همراه بود و توانسته اعتماد بخشی از معارضین در سوریه را هم به خود جلب کند اما آن چیزی که اکنون مهم است این است که تهران باید بر اساس منافع خود و با بررسی و تطبیق دادن شرایط با موقعیت و منافع خود به ارتباط خود با روسیه ادامه دهد.

 آیا رابطه میان ایران و روسیه را باید بر اساس منافع سیاسی اولویت‌بندی کرد یا منافع اقتصادی؟

همکاری‌های میان دو کشور زمانی می‌تواند موفق باشد که در همه ابعاد باشد. ما برای اینکه بتوانیم روابطمان را با جهان گسترش دهیم، باید همزمان که در حال گسترش روابط با روسیه هستیم، با اروپا هم روابط و همکاری‌مان را گسترش دهیم و با کشورهای دیگر همچون آمریکا خصومتمان را کاهش دهیم تا بتوانیم میان شرق و غرب یک تعادل ایجاد کنیم.

تهران برای اینکه بتواند روابط موفقی را بر پایه منافع و سیاست‌هایش با مسکو داشته باشد و مانع از این شود که روسیه از شرایط ایران سوءاستفاده کند و مانع از این شود که نقش ایران در منطقه از حالت شریکی کلیدی و متحدی مهم تبدیل به رابطه‌ای از بالا به پایین شود باید فرصت‌ها و ظرفیت‌های خود را جدی بگیرد و ارتباط خود را در همه ابعاد با نه‌تنها مسکو بلکه با دیگر کشورهای اروپایی نیز گسترش دهد و همچنین بر اساس منافع خود به روابط با دیگر کشورها نگاه کند و آن را در اولویت خود قرار دهد.

طبیعتاً تا زمانی که منافع دو کشور با یکدیگر همخوانی داشته باشد، همکاری‌ها نیز ادامه خواهد داشت، اما اگر منافع مشترک نداشته باشند، ایران راه خودش و روسیه هم راه خودش را می‌رود. چراکه روسیه تاکنون ثابت کرده است که رفیق نیمه‌راه بوده است و در بسیاری از موارد پشت ایران را خالی کرده است و تهران را تنها گذاشته است، به همین خاطر ایران نباید تمام و کمال روی این کشور حساب کند و دیگر منافع و کشورها را نادیده بگیرد و جوگیر شود. چراکه روسیه حساب پس داده است و در زمینه‌های مختلف به ما ثابت کرده است که هرجا و در هر زمینه و هر شرایطی منافع ملی این کشور بوده است که مسکو را به سمت تهران کشیده است. هرچند نوع برقراری این ارتباط از طرف ما و نوع گفتمان ما نیز در این زمینه اهمیت دارد.

 تحلیل شما از حضور دونالد ترامپ در کاخ سفید و تاثیر سیاست‌های رئیس‌جمهور آمریکا بر سیاست‌های تهران و مسکو در قبال نزدیک شدن دو کشور به یکدیگر چیست؟

سیاست‌های غلط دونالد ترامپ باعث شده است ایران و روسیه بیش از پیش به یکدیگر نزدیک شوند. هرچقدر که آمریکا به ایران زور بگوید و بخواهد تحریم کند، باعث می‌شود که ایران راه‌های بیشتری را پیدا کند و همین سیاست‌ها باعث ارتباط و همکاری تهران و مسکو می‌شود. این موضوع در خصوص روسیه نیز صدق می‌کند که بخواهد در خاورمیانه به دنبال کشورهایی باشد که منافعش را تامین کنند.

سیاست‌های اشتباه ترامپ باعث شد تا روسیه و ایران به سمت همدیگر نزدیکتر شوند. چراکه این کشور در یک سال اخیر نه‌تنها در جهت جلب اعتماد تهران حرکت نکرد بلکه افق‌هایی را که در پی برجام برای ایران ایجاد شده بود به طور کامل از بین برد و کمترین و کوچک‌ترین امیدی را که به وجود آمده بود تا تهران و واشنگتن به یکدیگر نزدیک شوند نیز از بین برد و به خصومت میان دو کشور اضافه کرد و باعث شد اکنون دو کشور به روابط پیش از توافق هسته‌ای برگردند و بار دیگر هر دو سیاست‌های تقابلی را در مقابل هم پیش از گذشته در پیش بگیرند. این در حالی است که اگر واشنگتن زمینه‌های فعالیت اقتصادی را به روی ایران باز می‌کرد می‌توانست مانع از عمیق‌تر شدن شراکت و نزدیکی ایران و روسیه شود. 

واشنگتن با تهدید همه‌روزه خود علیه ایران برای اعمال تحریم‌های بیشتر علیه کشور باعث شده است که تهران ظرفیت‌ها و امکانات خود را در اختیار روسیه بگذارد و تنها به این کشور به چشم متحد استراتژیک خود نگاه کند، که این امر منجر به آن شده است که دو کشور در زمینه سوریه و دیگر پرونده‌های مشترک هم به یکدیگر نزدیک‌تر شوند که این موضوع برخلاف منافع آمریکاست و همین موضوع بیانگر آن است که حاکمیت جدید در آمریکا سیاست‌ورزی خاصی را در سیاست خارجی خود دنبال نمی‌کنند و تنها به دنبال سروصدا و تشویش و تهدید هستند. 

از سوی دیگر البته نباید شکاف‌های موجود در روابط میان ایران و اروپا را نادیده گرفت چراکه کشورهای اروپایی همچنان از ایران در برجام 

حمایت می‌کنند و بر سر تعهدات اقتصادی و سیاسی خود در این زمینه هستند و معتقدم تهران باید از این فرصت به خوبی استفاده کند و آن را در جهت پیشبرد اهدافش و تامین نیازهایش استفاده کند. بنابراین دلیل اصلی نزدیک شدن ایران و روسیه در دو سال اخیر را می‌توان سیاست‌های واشنگتن عهد ترامپ دانست.

 سیاست‌های روسیه در زمینه ترامپ تا چه اندازه می‌تواند مانع از لغو یا کنار گذاشته شدن این توافق هسته‌ای شود؟

برجام به روسیه ارتباطی ندارد که بخواهد مانع از فروپاشی آن بشود یا نه، به نظر می‌رسد که روسیه تا یک سال آینده اگر قرار باشد در شورای امنیت نظرخواهی و رای‌گیری شود، به نفع ایران رای خواهد داد. حالا بعد از یک سال آینده اینکه روسیه چه رویه‌ای را در پیش می‌گیرد به مسائل روز آن زمان بستگی دارد و مشخص نیست آیا سیاست حمایتی روسیه از ایران در زمینه برجام همچنان ادامه خواهد داشت یا نه، چراکه این کشور در درجه نخست منافع خود را می‌بیند و آن را دنبال می‌کند و ممکن است منافع این کشور در یک سال آینده حمایت از برجام و تهران در این زمینه نباشد. بنابراین ما باید خود را برای هر موضوعی در این زمینه آماده کنیم و اگر یک روز روسیه آمد و گفت ما از برجام حمایت نمی‌کنیم خیلی شوکه نشویم. 

آیا ایران از نزدیک‌شدن به روسیه درآینده باید نگران باشد؟ چون این کشور در گذشته در مواردی از رابطه با ایران سر باز زده است.

هیچ ضمانتی وجود ندارد که مثلاً ناکامی‌های گذشته تکرار نشود. اشاره کردم تا زمانی که روسیه منافعش را در همکاری با ایران ببیند، با ایران همکاری می‌کند؛ و هرزمان که منافعش را در همکاری با ایران نبیند هم راهش را کج می‌کند و می‌رود. 

ما نیز باید همواره هوشیار باشیم و به گونه‌ای عمل کنیم که غافلگیر نشویم و روابطمان را با همه جهان گسترش دهیم تا غافلگیر نشویم و ما اگر می‌خواهیم نقش کلیدی خود را در منطقه حفظ کنیم باید با قدرت‌های بزرگ جهان رابطه داشته باشیم. نمی‌شود با قدرت‌های جهان رفتار خصمانه داشت و بعد تصور کرد می‌توان قدرت منطقه‌ای هم بود.