بررسی اثرات تحریم بر اقتصاد ایران در گفت‌وگو با علی بیگدلی
با مذاکره می‌توان بخشی از تحریم‌ها را حذف کرد
علی بیگدلی معتقد است: بخشی از تحریم‌ها، به خصوص تحریم‌های ناشی از بحث حقوق بشر و تا حدودی مساله موشکی با مذاکره قابل‌حل است. اما بخش دیگر آن تنها در اختیار دولت نخواهد بود و کل نظام جمهوری اسلامی باید وارد عمل شود.
در جریان تبلیغات انتخابات ریاست‌جمهوری، روحانی وعده داد در دولت بعدی خود سعی می‌کند تحریم‌های غیرهسته‌ای علیه ایران را برطرف کند. دولت روحانی قدرت مذاکره خود را در توافق هسته‌ای با شش قدرت بزرگ دنیا نشان داده است اما اینکه آیا او (در صورت انتخاب مجدد) موفق خواهد بود تا همانند برجام در پایان دادن به تحریم‌های بلندمدتی که سال‌ها به اقتصاد ایران فشار وارد کرده است موفق عمل کند پرسشی است که گرفتن پاسخ آن نیازمند زمان خواهد بود. در خصوص آسیب‌های تحریم‌ها و موانعی که در راه رفع آنها وجود دارد، گفت‌وگویی با علی بیگدلی کارشناس مسائل بین‌الملل انجام داده‌ایم. این استاد علوم سیاسی معتقد است بخشی از تحریم‌ها، به خصوص تحریم‌های ناشی از بحث حقوق بشر و تا حدودی مساله موشکی با مذاکره قابل‌حل است. اما بخش دیگر آن تنها در اختیار دولت نخواهد بود و کل نظام جمهوری اسلامی باید وارد عمل شود. بیگدلی در خصوص آسیب‌هایی که تحریم‌ها در طول سال‌های اخیر به اقتصاد و سیاست ما وارد کرده می‌گوید، در زمان تحریم‌ها از آنجا که ما به بازارهای آزاد بین‌المللی دسترسی نداشتیم برای خرید کالاهای مورد نیاز خود باید با چند برابر قیمت این کالاها را با کیفیت به مراتب پایین‌تر از کشورهایی که ما را تحریم نکرده بودند خریداری کنیم. او بر این باور است که برجام فضای منقبض‌شده بین‌المللی ایران را، هم در حوزه سیاست و هم در حوزه اقتصاد، بهبود فراوانی بخشیده است.
♦♦♦
رئیس‌جمهور روحانی در جریان مبارزات انتخاباتی ریاست‌جمهوری ایران، در صحبت‌های خود مطالبی را درخصوص تحریم‌ها ابراز داشت، و وعده داد به کمک مردم همان‌طور که توافق برجام را با موفقیت به انجام رساند، در دولت بعدی خود نیز به دنبال رفع تحریم‌های غیرهسته‌ای است. به طور کلی در حال حاضر چه تحریم‌هایی بر اقتصاد کشور سایه افکنده است و ریشه این تحریم‌ها تا چه حد مشترک است؟
قطعنامه‌ای که پیش‌نویس آن هم‌اکنون در مجلس سنای آمریکا نوشته شده است، هیچ ارتباطی با برجام نداشته و مفاد آن خارج از برجام است. این قطعنامه چهار مساله موشک‌های بالستیک، مساله حقوق بشر، مساله دخالت ایران در تحولات کشورهای منطقه و حمایت ایران از تروریسم را دربر می‌گیرد و هیچ ارتباطی با محتویات توافق هسته‌ای 1+5 (برجام) ندارد. البته کنگره آمریکا در حال حاضر تصویب این قطعنامه‌ها را به تعویق انداخته تا نتایج انتخابات ریاست‌جمهوری ایران مشخص شود. در حالی که مقامات آمریکایی هنوز اظهارنظر قطعی و مشخصی در این خصوص نکرده‌اند ولی به نظر می‌رسد با روی کار آمدن دولتی غیر از دولت روحانی، آنها تمام این چهار قطعنامه را به جریان خواهند انداخت. باید به این نکته توجه داشت که در صورت پیروزی آقای روحانی در انتخابات ایران، احتمالاً شاهد چند دور مذاکرات میان دولت ایران و آمریکا خواهیم بود. با توجه به سوابقی که دولت روحانی در این کار دارد، امید آن می‌رود که دولت آینده روحانی با تعامل سازنده بتواند جلوی بخشی از این تحریم‌ها را بگیرد. اما مشخص نیست کدام‌یک از این تحریم‌ها می‌تواند از مسیر مذاکره برطرف شود. از سوی دیگر دولت ایران باید در روابط منطقه‌ای خود تجدیدنظر کند که البته همه این مسائل مربوط به نظر آقای روحانی نمی‌شود بلکه مقامات عالی‌رتبه نظام جمهوری اسلامی باید در مورد آن تصمیم‌گیری کنند. حتی مساله موشک‌ها نیز بحثی است که در اختیارات دولت قرار ندارد و در خصوص آن نیز باید فرمانده کل قوا تصمیم بگیرد. البته آقای روحانی به دلیل قدرت بالایی که در تعامل با سران نظام جمهوری اسلامی دارد احتمال دارد با انجام صحبت‌هایی مواضع را تا حدی بهبود بخشیده و راه را برای مذاکرات گسترده‌تر هموار سازد. اما چیزی که قطعی است این است که ما باید در روابط منطقه‌ای خود یک بازنگری کلی بکنیم چراکه ادامه داشتن این وضعیت ممکن است در بلندمدت عواقب خوبی برای ایران نداشته باشد.
با توجه به قدرت بالای دیپلماسی دولت روحانی و با توجه به این نکته که تیم مذاکرات هسته‌ای ایران توانست معضل بلندمدت پرونده هسته‌ای ایران را در مدت زمان نسبتاً کوتاهی حل کند، آیا همان‌طور که تحریم‌های هسته‌ای با مذاکرات لغو شد، امکان حذف این تحریم‌ها نیز با مذاکره وجود دارد؟ از نظر شما کدام‌یک از تحریم‌های غیرهسته‌ای موجود علیه ایران می‌تواند با مذاکره حذف شود و چه موانعی بر سر راه برداشته شدن تحریم‌ها در دولت بعدی وجود خواهد داشت؟
همان‌طور که عرض کردم، از نظر من بخشی از این تحریم‌ها، به خصوص تحریم‌های ناشی از بحث حقوق بشر و تا حدودی مساله موشکی با مذاکره قابل‌حل است. همان‌طور که شاهد بودید، چندی پیش دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا به عربستان سفر کرد. کشوری که مهد نقض تمامی حقوق بشر است. در حالی که شرایط حقوق بشری در ایران به مراتب بهتر از عربستان است و در واقع این موضوعات بهانه‌ای است برای فشار به ایران. در خصوص مساله موشکی نیز، ایران با احتیاط بیشتری رفتار می‌کند. به همین دلایل، دولت روحانی احتمالاً بتواند در این زمینه نیز قادر به انجام کارهایی باشد. ولی موضوعی که در حال حاضر از اهمیت قابل‌توجهی برای آمریکایی‌ها برخوردار است، مساله نفوذ ایران در کشورهای منطقه است؛ موضوعاتی که در اختیار دولت نیست ولی در عین حال نفوذ آنها را در منطقه با مشکل مواجه کرده است. ولی با همه این توضیحات، به هر حال مقدمات این چهار قطعنامه فراهم شده و در اختیار کمیته روابط خارجی سنا قرار گرفته و به احتمال بسیار زیاد هم با اکثریت رای مجلس نمایندگان آمریکا تصویب خواهد شد؛ موضوعی که در صورت وقوع مشکلات فراوانی را برای ایران به وجود خواهد آورد. در مجموع باید عرض کنم، همان‌طور که تحریم‌های هسته‌ای از راه مذاکره و دیپلماسی لغو شد، بنده به شخصه امیدوارم به دلیل تعامل بهتر آقای روحانی (به دلیل رفتارهای اعتدالی‌اش)، بخشی از تحریم‌ها متوقف شود، هرچند همان‌طور که اشاره کردم ریشه بسیاری از تحریم‌ها به سیاست‌های دولت مربوط نمی‌شود و باید دید دولت جدید در راه تحقق بخشیدن به وعده‌اش در خصوص لغو تحریم‌های غیرهسته‌ای چگونه عمل خواهد کرد.
آیا نمونه‌هایی از رفع تحریم‌ها از مسیر دیپلماتیک در کشورهای دیگر اتفاق افتاده است؟ در طول تاریخ آیا آمریکا به واسطه مذاکره فشار تحریم بر کشورهایی را کاهش داده است؟
بله، چنین اتفاقی به مراتب در طول تاریخ رخ داده است. در چنین شرایطی در کشور تحریم‌شده یا موضوع مورد بحث (همان دلیل تحریم‌ها) برطرف شده است یا اینکه تغییراتی در رفتار آن دولت‌ها به‌وجود آمده که باعث شده آمریکا آن تحریم‌ها را کان‌لم‌یکن کند. بنابراین لغو تحریم‌ها به وسیله مذاکره سابقه طولانی در جهان داشته و امری شدنی است.
اجازه دهید کمی به عقب برگردیم، زمانی که هنوز برجامی وجود نداشت، تحریم‌هایی که به واسطه فعالیت‌های هسته‌ای از سوی آمریکا و اتحادیه اروپا گریبانگیر ایران بود چه آسیبی به اقتصاد ایران وارد کرده بود؟ پس از برجام چه گشایش‌هایی در اقتصاد ایران شکل گرفت؟
بدون شک آسیب تحریم‌ها بر اقتصاد ایران بسیار زیاد بوده است. مهم‌ترین نکته‌ای که باید به آن اشاره کرد این است که تحریم‌ها باعث شد تا فضای بین‌المللی ایران هم در حوزه سیاست و هم در حوزه اقتصاد بسیار محدود شود. پس از امضای برجام، این فضای منقبض کم‌کم باز شده و ما تا حدودی توانستیم از این فضای انبساط‌یافته بین‌المللی استفاده کنیم. برای مثال با رفع تحریم‌های هسته‌ای صادرات نفت خام و فرآورده‌های وابسته به بیش از 2 /2 میلیون بشکه در روز افزایش پیدا کرده در حالی که قبل از برجام میزان فروش ما 800 هزار بشکه در روز بود که این معاملات نیز بر روی آب انجام می‌شد. در مورد گاز و پتروشیمی نیز این روند رو به رشد پس از برجام بسیار مشهود است. مثال دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد، خرید هواپیما از شرکت‌های بزرگ هواپیماسازی نظیر بوئینگ و ایرباس است. به طور کلی باید عرض کنم، برجام باعث شد دسترسی ایران به بازارهای بین‌المللی بهبود یافته و تنگناهای به وجود‌آمده در حوزه اقتصاد و سیاست تا حد زیادی برطرف شود. در حال حاضر اگر مشاهده می‌کنیم اروپایی‌ها میل چندانی به سرمایه‌گذاری در کشور ندارند به این دلیل است که آمریکایی‌ها شبکه بانکی خود را به سمت ما بسته‌اند بنابراین از آنجا که هرگونه مبادله دلاری حتماً باید از مجرای شبکه بانکی آمریکا بگذرد، کار دولت ایران برای جذب سرمایه‌گذارهای خارجی کمی دشوار شده است. به نظر من جناب روحانی در این خصوص در دولت بعدی احتمالی خود باید با آمریکایی‌ها وارد مذاکره شوند. چراکه اقتصاد ایران بدون سرمایه‌گذاری خارجی با مشکلات فراوانی دست‌وپنجه نرم خواهد کرد و مطمئناً پیشرفت چندانی نخواهد داشت.
همان‌طور که مستحضرید، 28 اردیبهشت 1330 نخستین تحریم‌ها علیه ایران به وقوع پیوست، به واسطه آن، فعالیت‌های نفتی ایران مورد تحریم قرار گرفت، به نظر شما تحریم‌های آن زمان با تحریم‌های کنونی از نظر ماهیت چه تفاوتی داشته است؟
نخستین تحریم‌ها علیه ایران در زمان دکتر مصدق اعمال شد؛ در آن زمان به واسطه ملی شدن نفت، آمریکا به حمایت از بریتانیا نفت ایران را تحریم کرد. در واقع در آن زمان این انسجام جهانی کنونی شکل نگرفته بود و در عین حال آمریکایی‌ها نیز چندان در آن قضیه طرفدار انگلستان نبودند و می‌خواستند به نحوی موضوع را حل‌وفصل کنند که به آنها نیز منافعی برسد. به هر حال آن تحریم در آن زمان روی اقتصاد ما تاثیر گذاشت و حرکت دکتر مصدق را کند کرد و شاید یکی از دلایل شکست او نیز همین تحریم بود. با وجود اینکه مردم در آن زمان با مشکلات اقتصادی روزانه روبه‌رو بودند ولی تحریم‌ها تنها شامل نفت می‌شد و چندان گسترش پیدا نکرده بود. در حال حاضر به دلیل همبستگی‌های بین‌المللی بیشتر تاثیر تحریم‌ها بسیار وسیع‌تر شده و بنابراین اقتصاد ما در مقایسه با قبل بیشتر از این تحریم‌ها آسیب می‌بیند. در آن زمان (نخست‌وزیری دکتر مصدق) به دلیل اینکه بخش عمده جمعیت کشور در روستاها زندگی می‌کردند با مشکل تامین غذا و مواد خوراکی مواجه نبودند، اما در عصر امروز به این دلیل که بخش قابل‌توجهی از مواد غذایی ما از خارج وارد می‌شود، بنابراین فشار تحریم‌ها تاثیر بیشتری بر مردم داشته است البته نباید فراموش کرد که حوزه تحریم‌ها بسیار گسترده‌تر شده و مسائل بیشتری را نسبت به گذشته دربر می‌گیرد. در مجموع از نظر تاثیرگذاری و آسیب‌هایی که تحریم‌ها بر جامعه و سیاست و اقتصاد ایران تحمیل کرده، تحریم‌های 66 سال پیش با تحریم‌های امروز تفاوت چندانی ندارد.
از نظر ژئوپولتیک و سیاسی، تحریم‌ها چه نقشی در جایگاه منطقه‌ای ایران داشته است؟ آیا تحریم‌ها باعث شده تا قدرت ایران در منطقه تضعیف شود؟
در واقع ایران در منطقه نه به دلیل خود تحریم‌ها بلکه به دلیل نتایج حاصل از تحریم‌ها با مشکل مواجه شده است، علاوه بر این، مواضع ایران در خصوص مسائل مختلف منطقه، باعث شد بسیاری از کشورهای منطقه رابطه غیردوستانه‌ای با ما داشته باشند و این موضوع برای اقتصاد ما بسیار زیان‌آور خواهد بود چراکه موجب از دست رفتن بازارهای منطقه‌ای شده که از نظر سبک و شیوه زندگی، نزدیکی بسیار زیادی با ما دارند. حفظ بازارهای محلی و منطقه‌ای یک امتیاز برای کشور خواهد بود اما متاسفانه به دلایل مختلف قادر به حفظ آنها نبوده‌ایم. اینها دلایلی است که اقتصاد ما را از پیشرفت سریع بازمی‌دارد. اما اینکه مخالفان دولت در مناظره‌های ریاست‌جمهوری می‌گویند ما نتوانسته‌ایم از سرمایه‌های داخلی خود به خوبی استفاده کنیم، بحث درستی نیست چراکه سرمایه و پول به‌تنهایی نمی‌تواند موجب پیشرفت اقتصاد شود، پول باید در کنار فناوری و نیروی متخصص قرار بگیرد تا بتواند منجر به بهره‌وری کافی شود. از سویی ما نتوانسته‌ایم امنیت و آرامش لازم را برای به حرکت درآمدن سرمایه‌های داخلی ایجاد کنیم و از طرف دیگر در جذب سرمایه‌گذاران خارجی نیز ناکام بوده‌ایم. بنابراین، در چنین شرایطی که امکانات کافی برای سرمایه‌گذاری وجود نداشته، فناوری‌های لازم در دسترس نبوده و برای سرمایه‌گذاری نیز ارزش چندانی قائل نبوده‌ایم، تلاش‌های همه‌جانبه برای باز کردن فضا به منظور ورود سرمایه‌گذار خارجی و تقویت اقتصاد بی‌نتیجه خواهد ماند. بسیاری از تکنولوژی‌های مورد استفاده در صنایع ما مربوط به زمان پس از جنگ جهانی دوم است و با این فناوری کهنه نمی‌توان پیشرفت پایداری ایجاد کرد.
یکی از راه‌هایی که ایران در زمان تحریم‌ها، برای مبادلات تجاری خارجی خود انجام می‌داد، دور زدن تحریم‌ها بود، این سیاست چه آسیب‌هایی را به اقتصاد ایران وارد کرد؟
در زمان تحریم‌ها از آنجا که ما به بازارهای آزاد بین‌المللی دسترسی نداشتیم برای خرید کالاهای مورد نیاز خود باید با چند برابر قیمت این کالاها را با کیفیت به مراتب پایین‌تر از کشورهایی که ما را تحریم نکرده بودند خریداری می‌کردیم. موضوعی که در آن زمان اهمیت بیشتری داشت، ریزش‌های دلاری بود که ما در این مسیر متحمل شدیم. همین مساله باعث شد تا افرادی نظیر بابک زنجانی به وجود بیایند و فساد بسیار زیادی دامنگیر اقتصاد ما شود. در واقع دور زدن تحریم‌ها به شیوه‌ای که قبل از برجام وجود داشت، آسیب زیادی به بنیان‌های اقتصادی ایران زده است. در آن دوران قیمت نفت حتی به بشکه‌ای 110 دلار نیز رسیده بود و ما می‌توانستیم با فروش نفت پول بسیار زیادی برای سرمایه‌گذاری‌های مختلف فراهم کنیم. به جای این کار لجبازی‌های سیاسی ما باعث شد تا دست به دامن بازارهای دورافتاده شویم و با خرید کالاهای بی‌کیفیت پول بسیاری را هدر بدهیم. موضوعی که ضرر بسیار زیادی به ما زد. اینکه می‌گویند 700 میلیارد دلار پول نفت چه شد، در واقع باید به آنها پاسخ داد که این پول در مسیرهایی که نباید به هدر رفت. البته ما کمک‌های مالی خارجی زیادی هم داشتیم اما این مقادیر در مقایسه با ریزش‌های مالی ناشی از دور زدن تحریم‌ها چندان به چشم نمی‌آید. متاسفانه راهی برای بازگشت به گذشته وجود ندارد ولی ادامه چنین وضعیتی به نظر من خیانت به اقتصاد ایران بود که هزینه‌های زیادی را به مردم تحمیل کردند.
