نخ نامرئی ناامیدی

  محمدحسین شاوردی : مثل نخ تسبیح، مثل ستون‌های خانه یا حتی کمی مدرن‌تر و علمی‌تر، مثل پیوندهای نامرئی کوالانسی و مولکولی در شیمی، اخلاق اجتماعی مقوم حیات اجتماعی و شالوده روابط ماست. فوران رفتارهای ناهنجار در سالیان اخیر اما موجب شده تا برخی از کارشناسان در توصیف حال جامعه ایران از احتمال پاره شدن نخ تسبیح جامعه و «زوال اخلاق اجتماعی» استفاده کنند. بی‌رحمی در رابطه با هم‌نوعان، جانداران و خویشان، در عین رواج اقسام عجیبی از ناهنجاری در سطوح فردی، در کنار قانون‌گریزی و پایمال کردن حقوق شهروندان در سطوح سیاستی از مشهورترین مواردی است که محققان با یادآوری آنها، اخلاق اجتماعی را دچار نقصان می‌دانند. طبیعتاً چنین برداشتی قطعی نیست. این عدم قطعیت ریشه در ماهیت «اخلاق اجتماعی» دارد که تا زمان نابودی، موهبت آن برای عموم آشکار نیست. این خاصیت نخ تسبیح است که تا زمانی که پاره نشود، دست‌کم گرفته می‌شود! افراد تیزبین البته گسستن آرام‌آرام رشته‌های این نخ ظریف را می‌بینند. آنها با هر پارگی در یکی از اجزای نخ، تبعات گسست را یادآوری می‌کنند.

در ایران امروز و در شرایطی که کشاکش میان دولت و جامعه در سال پایانی قرن به اوج خود رسیده، بسیاری از مسائل اجتماعی حل‌نشده روی زمین باقی مانده و همین موضوع فشار به جامعه برای گسستن از معیارهای اخلاقی را افزایش داده است. پژوهشگران حوزه فلسفه سیاست به خوبی از تبعات چنین وضعیتی نوشته‌اند. اغلب تحقیقات هم در این مرحله، روی احتمال ورود به دالان فروپاشی تاکید دارند. دلیل این ناامیدی، یأس از تغییر است. محمود دولت‌آبادی زمانی در گفت‌وگو با مجله اندیشه پویا گفته بود: «ناامیدی نفرت می‌آورد.» جان کلام در همین یک جمله نهفته است. ناامیدی با هر تعریفی یک ناوضعیت است که فرد تلاش می‌کند به هر طریق از تداوم آن جلوگیری کند. اهالی اقتصاد این موضوع را ذیل خروج از تعادل بد تعریف می‌کنند و کسی مثل منکور اولسن مساله را به عدم فایده ماندن با جمع ربط می‌دهد. واقعاً ماندن در جمع چه ارزشی دارد وقتی جامعه در تلاش‌های جمعی خود کمتر اتفاق خوشایندی را برای عموم رقم می‌زند؟ اگر دنبال یافتن سرنخی از زوال اخلاق اجتماعی می‌گردید، باید همین‌جا متمرکز شوید.

نخ نامرئی ناامیدی اینجاست. ناامیدی از رسیدن به نقطه مطلوب، ناامیدی از بازسازی تصویر خود، ناامیدی در ساخت تصویری قابل احترام از وطن و ملیت، ناامیدی از حضور و تاثیرگذاری در جامعه، ناامیدی از پذیرش در جامعه. تلنبار شدن این حجم از ناامیدی یعنی تحلیل رفتن اهمیت پیمودن ادامه مسیر همراه با جمعی از هم‌نوعان. البته مایوس شدن از این مسیر، مولد ظهور روح انقلابی است. این وضعیت اغلب در شرایطی رخ می‌دهد که از یک‌سو ظرفیت دولت برای حل منازعات جمعی نزولی شده و از دیگر سو تحمل جامعه برای ماندن در قرارداد اجتماعی رو به تحلیل است. در پرونده پیش‌رو ضمن بررسی اهمیت اخلاق اجتماعی از منظر فلسفه سیاست و حکمرانی، نگاه‌های جامعه‌شناختی به زوال اخلاق اجتماعی در ایران را مورد بررسی قرار داده‌ایم.