صنعت سهل و ممتنع
آیا می‌توان گردشگران ترکیه را به کیش آورد؟
سال‌هاست که آرزوی تقویت و توسعه صنعت گردشگری ایران را داریم و در چند سال گذشته خروج تعداد زیادی گردشگران ایرانی به مقصد دیگر کشورها نگرانی از بابت خروج ارز را هم ایجاد کرده است. آمارها بیانگر تراز منفی گردشگری ایران در مقایسه با دیگر کشورهاست. طبق آخرین آمار حدود پنج میلیون گردشگر خارجی وارد ایران شده است.
سال‌هاست که آرزوی تقویت و توسعه صنعت گردشگری ایران را داریم و در چند سال گذشته خروج تعداد زیادی گردشگران ایرانی به مقصد دیگر کشورها نگرانی از بابت خروج ارز را هم ایجاد کرده است. آمارها بیانگر تراز منفی گردشگری ایران در مقایسه با دیگر کشورهاست. طبق آخرین آمار حدود پنج میلیون گردشگر خارجی وارد ایران شده است. این در حالی است که سال گذشته حدود 9 میلیون گردشگر ایرانی به خارج از ایران سفر کرده‌اند. این دو عدد به خوبی نشان می‌دهد هم تراز صنعت گردشگری ایران چهار میلیون نفر منفی است و هم تراز ارزآوری و ارزبری این صنعت. در یک محاسبه ساده اگر هر گردشگر ایرانی 1000 دلار ارز از کشور خارج کند، تراز صنعت گردشگری ایران حدود چهار میلیارد دلار منفی است. به بیان دیگر صنعت گردشگری کشور نه‌تنها ارزآور نیست بلکه سالانه حدود چهار میلیارد دلار ارز از کشور خارج می‌کند.
این در حالی است که ایران به لحاظ داشتن آثار تاریخی و فرهنگی در رتبه دهم و به لحاظ جاذبه‌های طبیعت‌گردی و صنایع دستی در رتبه پنجم جهانی قرار دارد. چنین جایگاهی در کنار اقلیم و فرهنگ متنوع و جذاب کشور و استعدادهای بالقوه فراوان در حوزه گردشگری، ایجاب می‌کند که این صنعت بتواند جایگزین درآمدهای نفتی کشور شود. کمااینکه هم‌اکنون کشورهای همسایه با قدمت و جاذبه‌های کمتر از کشور ما بیشتر از درآمدهای نفتی ما از صنعت گردشگری خود درآمد کسب می‌کنند.
ناتوانی ایران در توسعه صنعت گردشگری در حالی است که حدود 14 سال از تشکیل سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری می‌گذرد. سازمانی که مدیر آن معاون رئیس‌جمهور محسوب می‌شود و هدف از تاسیس آن حفاظت از میراث فرهنگی و توسعه گردشگری است و هر دولتی که بر سر کار می‌آید شعار توسعه گردشگری می‌دهد و می‌خواهد از طریق این صنعت به کمک اقتصاد بیاید. اما ما می‌بینیم که تراز صنعت گردشگری همچنان به‌رغم همه این شعارها و اقدامات منفی است.
شاید مهم‌ترین سوال در این عرصه همواره این بوده که چگونه می‌توان تراز تجاری را مثبت یا حداقل سر به سر کرد؟ از نگاه نگارنده در این راستا اقدامات مختلفی انجام یا در حال انجام است و پیشنهادهای مختلفی برای این منظور ارائه شده است از جمله:
1- اصلاح و ارتقای ساختار سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به وزارتخانه که طرح آن در کمیسیون مربوطه مجلس بررسی شد و آماده ورود به صحن علنی مجلس است.
2- تلاش برای استقرار مدیریت علمی و پایدار بر صنعت گردشگری کشور
3- افزایش عوارض خروج از کشور که در بودجه سال 1397 تصویب شد و افزایش نرخ ارز در جهت تعادل‌بخشی به تراز گردشگری
4- تلاش برای استاندارد کردن و بهبود کیفیت ارائه خدمات و تاسیسات گردشگری برای جذب بیشتر گردشگر خارجی و مثبت کردن تراز گردشگری کشور
5- جذب بخشی از گردشگران ایرانی عازم به خارج از کشور به مناطق آزاد «کیش، قشم، اروند و چابهار»
هریک از پیشنهادهای فوق در جای خود قابل بررسی است. اما نگارنده در نظر دارد از میان این چند پیشنهاد، آخرین پیشنهاد را مورد توجه قرار دهد و بررسی کند آیا می‌توان بخشی از گردشگران ایرانی عازم به خارج از کشور را به جزایر کیش و قشم و مناطق آزاد اروند و چابهار جذب کرد و قدمی در جهت مثبت کردن تراز گردشگری برداشت؟
ترکیه آری، کیش نه!
از حدود 9 میلیون گردشگر خروجی کشور حدود 5 /2 تا سه میلیون گردشگر زیارتی هستند که سالانه عازم عتبات عالیات در کشور عراق و حتی سوریه و همچنین حج تمتع در عربستان می‌شوند (هرچند این رقم در زمان آرامش در سوریه و همچنین حسن روابط با عربستان و بر‌قراری حج عمره تا 5 /4 میلیون افزایش می‌یابد).
از حدود شش میلیون گردشگر غیر‌زیارتی حدود 5 /2 میلیون به ترکیه و مابقی به روسیه، گرجستان، ارمنستان، تاجیکستان، قزاقستان، جمهوری آذربایجان، امارات، قطر، مالزی، چین، تایلند و تعدادی به کشورهای اروپایی سفر می‌کنند. این بررسی نشان می‌دهد گردشگران غیر‌زیارتی ما عمدتاً به کشورهای همسایه سفر می‌کنند، اما دلیل چیست؟ وقتی علت‌ها را بررسی می‌کنیم به موارد زیر می‌رسیم:
1- بازاریابی و تبلیغات مناسب و به‌روز این کشورها
2- قابل برنامه‌ریزی بودن سفر به این کشورها و امکان معرفی تورهایی با مشخصات معین و تعریف‌شده، به لحاظ نوع و قیمت هتل، زمان شروع و خاتمه سفر، نوع و وسیله نقلیه، نوع و قیمت گشت‌ها در طول سفر و...
3- ارائه تفریحات متنوع و آزادی برای شرکت در آنها
4- قیمت مناسب تورها با توجه به کیفیت ارائه خدمات در طول سفر
5- محترم شمردن گردشگران و ارائه خدمت از سوی نیروهای متخصص و آموزش‌دیده
6- فراهم کردن امکان خرید سوغات و کالا
7- امکان بازدید از مکان‌های جدید و ناشناخته و آشنایی با دیگر فرهنگ‌ها و گسترش جهان‌شناختی گردشگران
به جز مورد 7 و تا حدودی مورد 3 در بقیه موارد می‌توان انتظارات گردشگران را در مناطق آزاد کشور هم فراهم کرد که این موارد هم با برنامه‌ریزی، مدیریت صحیح، همکاری دستگاه‌ها و نهادهای ذی‌ربط، تلاش و تدبیر مقدور است. به‌خصوص آنکه علاوه بر افزایش جذب گردشگران داخلی که قصد خروج از کشور را دارند، می‌توان زمینه را برای جذب گردشگران خارجی نیز فراهم آورد و اثر مثبتی در تراز گردشگری کشور ایجاد کرد. اما این مهم نیازمند اعتمادسازی برای سفر ایمن، باکیفیت و قیمت مناسب به این مناطق است. مناطق نامبرده می‌توانند در جذب گردشگر تاریخی، فرهنگی، طبیعت‌گردی و سلامت قدم‌های بزرگی بردارند و با اعتمادسازی از طریق ایجاد فضای شهری و اجتماعی سالم در رشته تخصصی گردشگری خود صاحب برند و لوگوی مختص به خود باشند. خصوصاً آنکه نوع گردشگری ایران اساساً یک گردشگری فرهنگی، خانوادگی و حلال است که متاسفانه تاکنون برندسازی و صاحب لوگوی اختصاصی نشده و بازاریابی و تبلیغات مناسبی هم روی آن انجام نشده است و بدین لحاظ جای کار و پیشرفت فراوانی وجود دارد.
در این زمینه ضروری است تمام هتل‌ها، رستوران‌ها و تاسیسات گردشگری این مناطق و حتی کل کشور نسبت به دریافت آرم حلال از «موسسه حلال جهانی» که شعبه ایران آن نیز به نام «مرکز ملی تحقیقات حلال جمهوری اسلامی ایران» فعال است، اقدام و لوگوی مربوطه را روی محصولات خود نصب کنند تا بتوانند در فهرست جهانی گردشگری حلال قرار گرفته و درصدی از تعداد بالای علاقه‌مندان به گردشگری حلال را جذب بازار ایران کند.
همچنین می‌توان با انجام مطالعات بازار گردشگری داخلی و منطقه و شناخت سلیقه و خواست گردشگران مورد نظر و همچنین تعیین کشورهای هدف گردشگری، جاذبه‌های گردشگری این مناطق را به محصول مورد علاقه آنان تبدیل و پس از آن با تبلیغ و بازاریابی مناسب گردشگران را به این مناطق دعوت کرد و با ترویج روابط سالم انسانی و اخلاقی در ارائه خدمات مناسب به گردشگران و اعتمادسازی با تعهد نسبت به قول و قرارهای خود و ایجاد تفریحات سالم و متنوع در چارچوب برند گردشگری فرهنگی، خانوادگی و حلال برای جذب بیشتر گردشگران اقدام کرد و برای رونق و تقویت روابط گردشگری یکپارچه بین این چهار منطقه تورهای گردشگری جذاب با استفاده از اتوبوس‌های دریایی از اروند به کیش و سپس قشم و چابهار طراحی و تبلیغ کرد تا ضمن معرفی این مناطق و جاذبه‌های آنها و جاذبه‌های مسیرِ مرز آبی جنوب کشور از شمال غربی خلیج فارس تا دریای عمان به دنیا، باعث تقویت پیوند گردشگری این چهار منطقه با یکدیگر شود. همچنین با ارتقای مدیریت و افزایش بهره‌وری، قیمت تورها را متناسب با کیفیت خدمات ارائه‌شده بهبود بخشید تا بتوان در رقابت‌های گردشگری منطقه‌ای، حداقل از کشورهای همسایه سبقت گرفت.
اگر خواهان انجام موفق اقدامات فوق باشیم، باید در قالب یک طرح راهبردی گردشگری برای این مناطق، نقش غالب گردشگری هریک از این چهار منطقه اروند، کیش، قشم و چابهار را مشخص کرد و ارتباط آنها را با هم و هرکدام را با سرزمین مادری، برای رونق گردشگری داخلی بین این چهار منطقه و سرزمین مادری تعریف کرد. همچنین برای جذب گردشگران خارجی از دیگر سرزمین‌ها و کشورهای همسایه به این مناطق و ورود آنها از این مناطق به سرزمین مادری نیز برنامه‌ریزی مناسبی انجام داد تا این مناطق بتوانند با جذب گردشگران داخلی و خارجی حداقل به‌عنوان تعادل‌بخشی به تراز گردشگری کشور عمل کنند.
