جسمِ کم‌تحرک
محمدرضا معتمد عوامل بروز سکته مغزی در جوانان را بررسی می‌کند
محمدرضا معتمد می‌گوید: سکته مغزی در اکثر کشورهای دنیا اتفاق می‌افتد اما نحوه مواجهه با این بیماری در کشورها متفاوت است. قطعاً جوامعی که مقابله با این بیماری را از طریق افزایش سطح آگاهی آغاز کرده‌اند، سریع‌تر به نتیجه خواهند رسید.
اگرچه مطالعات آماری دقیقی در افزایش وقوع سکته مغزی ایرانیان وجود ندارد اما شواهد و اظهار نظر برخی کارشناسان از بالا رفتن نرخ سکته مغزی در جوانان ایرانی خبر می‌دهد. محمدرضا معتمد، جراح و متخصص مغز و اعصاب، در گفت‌وگو با تجارت فردا تغییر عادات زندگی به‌ویژه کم‌تحرکی را از دلایل اصلی بروز سکته مغزی در جوانان می‌داند و راهکارهایی عملی برای مقابله با این بیماری مطرح می‌کند. به گفته این «متخصص بیماری‌های مغز و اعصاب» سکته مغزی عواقب اقتصادی و اجتماعی جبران‌ناپذیری را به جامعه تحمیل می‌کند.
♦♦♦
آمارها نشان می‌دهد سکته مغزی در ایران در حال افزایش است، اختلالی که عواقب اقتصادی و اجتماعی زیادی را در پی خواهد داشت، در ابتدا لازم است بدانیم سکته مغزی چگونه انسان را درگیر می‌کند؟
سکته‌های مغزی قطع ناگهانی جریان خون مغز است که منجر به تخریب مغز می‌شود. این تخریب بستگی به ناحیه‌ای دارد که درگیر شده، سکته مغزی نوعی اختلال نورولوژیک ناگهانی است که به علت عروق کانونی قابل انتساب است که به دنبال آن خون‌رسانی به ناحیه‌ای که دچار سکته مغزی شده، مختل می‌شود. به بیان دیگر اگر خون‌رسانی به قسمتی از مغز دچار اختلال و متوقف شود، این قسمت از مغز دیگر نمی‌تواند عملکرد طبیعی خود را داشته باشد. به این وضعیت اصطلاحاً سکته مغزی گفته می‌شود. سکته مغزی می‌تواند به عللی مانند بسته یا پاره شدن یکی از رگ‌های خون‌رسان مغز ایجاد شود. سکته‌های مغزی موجب اختلالات حسی-حرکتی، بینایی، هوشیاری، تعادلی و اسفنکتر می‌شود.
آیا عواملی که زمینه‌ساز این مشکل است، در جوامع امروز افزایش داشته که نرخ ابتلا به آن بالا رفته است؟
زندگی مدرن برخی عوامل را تشدید کرده، به هر حال یکی از اصلی‌ترین دلایل بروز سکته مغزی بالا رفتن فشار خون و چربی خون است که زندگی مدرن و کم‌تحرکی مسبب اصلی آن است. خطر سکته مغزی در سنین بالا به علت پیری رگ‌های مغز، بیشتر از دوره جوانی است. همچنین فشار و چربی خون بالا، بیماری‌های قلبی، استعمال دخانیات، چاقی و مصرف مشروبات الکلی از جمله عواملی است که خطر بروز سکته قلبی را زیاد می‌کنند. قطع جریان خون به سه صورت امکان وقوع دارد. مثلاً گرفتگی رگ که منشأ آن تصلب عروق مغز است و معمولاً در افراد بالای 55 سال اتفاق می‌افتد یکی از دلایل سکته‌های مغزی محسوب می‌شود. یکی دیگر از دلایل بروز سکته‌های مغزی حرکت لخته خون از قلب یا عروق گردن است که وارد مغز می‌شود. مبتلایان به رماتیسم قلبی یا بیماران قلبی که ریتم قلبشان دچار مشکل است و کسانی که دچار سکته‌های قلبی شده‌اند یا مشکل دریچه‌ای دارند مستعد ابتلا به سکته‌های مغزی هستند. عامل سوم بروز سکته‌های مغزی بر اثر پارگی رگ است که در افراد مسن اتفاق می‌افتد، سکته‌های مغزی که بر اثر این علت رخ می‌دهد در افرادی که فشار خون بالایی دارند رخ می‌دهد، همچنین کسانی که ناهنجاری‌های عروق مغزی دارند ممکن است در سنین پایین‌تر به سکته‌های مغزی مبتلا شوند. فشار خون به عنوان عاملی مهم، مزمن و بدون علامت در بروز سکته‌های مغزی نقش تعیین‌کننده‌ای دارد. کسانی که به ناهنجاری‌های عروق مغزی مبتلا هستند معمولاً علائم خبرکننده‌ای مانند سردرد و تشنج دارند که به پاره شدن رگ‌های مغزی منجر می‌شود.
فکر می‌کنید آگاهی‌بخشی و اطلاع‌رسانی‌های هدفمند می‌تواند افراد جامعه را در مواجهه با این بیماری کمک کند تا در صورت مشاهده علائم از بروز آن جلوگیری کنند؟
قطعاً آگاهی‌بخشی در این زمینه نقش تعیین‌کننده‌ای دارد، در نظر داشته باشیم سکته مغزی در اکثر کشورهای دنیا اتفاق می‌افتد اما نحوه مواجهه با این بیماری در کشورها متفاوت است. قطعاً جوامعی که مقابله با این بیماری را از طریق افزایش سطح آگاهی آغاز کرده‌اند، سریع‌تر به نتیجه خواهند رسید. افراد جامعه باید عوامل و علائم بروز این بیماری را به‌درستی بشناسند، قطعاً شناخت بیشتر آنها را در پیشگیری یا مواجهه با سکته مغزی کمک خواهد کرد. در بیشتر افراد علائم سکته مغزی به سرعت و در عرض چند ثانیه یا چند دقیقه بعد از وقوع سکته خود را نشان می‌دهد. علائم هر سکته مغزی بستگی به قسمتی از مغز دارد که دچار گرفتاری شده است. اما به طور کلی اختلال حرکتی یک‌طرفه، اشکال در تکلم و بلع، سردرد شدید، اختلال پایداری یا سرگیجه و فلج صورت از مهم‌ترین علائم سکته مغزی هستند. در چنین شرایطی اولین و مهم‌ترین اقدام در مواجهه با سکته مغزی تماس با اورژانس و قرار دادن بیمار به صورت نیم‌نشسته است، در صورتی که بیمار در حین انتقال به بیمارستان دچار مشکل حیاتی شود، پرسنل اورژانس با داشتن تجربه کافی می‌توانند اقدامات لازم را انجام دهند. همچنین به خاطر داشته باشید افراد با علائم سکته خفیف هم بسیار در معرض خطر هستند و مرخص کردن آنها به بهانه رد کردن سکته ممکن است به قیمت زندگی آنها تمام شود. یکی دیگر از علائم خبرکننده نارسایی زودگذر عروق مغزی است که به صورت دوبینی، تاری دید، اشکال در صحبت، بلع، بی‌حسی حرکتی یک طرف یا دو طرف بدن، اختلالات هوشیاری زودگذر یا اختلالات ادراری خود را نشان می‌دهد. این اختلالات موقتی هستند و علائم بیمار بعد از 24 ساعت از بین می‌رود که این می‌تواند زنگ خطری برای ابتلا به سکته‌های مغزی باشد. توصیه می‌شود کسانی که افراد خانواده‌شان مشکلات عروقی دارند فشار خون، قند و چربی خون آنها را کنترل کنند و فعالیت فیزیکی به اندازه کافی داشته باشند همچنین پرهیز از چاقی، عدم مصرف سیگار و مواد مخدر می‌تواند در کاهش ابتلا به سکته‌های مغزی موثر باشد.
به افزایش سکته مغزی در کشورهای دیگر اشاره کردید، آیا آمار دقیقی از نرخ ابتلا به سکته مغزی در ایران نسبت به کشورهای دیگر وجود دارد؟ سکته مغزی در دیگر کشورها چه وضعیتی دارد؟
تاکنون مطالعات آماری دقیقی در این زمینه انجام نشده است. اما می‌توان گفت سکته مغزی دومین عامل مرگ‌ومیر در ایران است و اولین عامل ناتوانی طولانی‌مدت در جهان و ایران است. هرساله در ایران 100 هزار نفر دچار سکته مغزی می‌شوند. سکته مغزی یکی از علل شایع مرگ‌ومیر و یکی از شایع‌ترین علل ناتوانی در افراد بزرگسال است. سالانه تعداد زیادی به علت سکته مغزی در دنیا فوت می‌شوند و یکی از مهم‌ترین علل بعد از تصادفات سکته‌های قلبی و سرطان‌ها سکته مغزی است. در ایران هم سکته مغزی همین شیوع را دارد. اگرچه پژوهش آماری قابل استنادی از سکته مغزی ایرانیان صورت نگرفته است، اما شواهد نشان می‌دهد، سکته مغزی در ایران از سه علل اصلی مرگ‌ومیر در افراد بزرگسال محسوب می‌شود. آنچه مسلم است سکته مغزی یک بیماری شایع در تمام دنیاست و در هر دو جنس دیده می‌شود و به عواملی که پیشتر اشاره کردم، وابسته است. نمی‌توان گفت بروز سکته مغزی در میان جوانان ایران نسبت به کشورهای دیگر بیشتر است. چون ما آمارهای دقیق و قابل استنادی در این زمینه نداریم. اما در ایران هم مثل اغلب کشورهای جهان سکته مغزی جزو عوامل شایع ناتوانی و مرگ‌ومیر است و توصیه‌ای که می‌توان داشت پرهیز از عوامل خطرزاست. پرهیز از عادات ناصحیح و انجام فعالیت‌های منظم ورزشی، تغذیه مناسب، آزمایشات و مراجعات منظم پزشکی می‌تواند از عواملی باشد که در کاهش ابتلا به سکته‌های مغزی کمک کند و در واقع بیماری‌هایی را که منجر به تصلب شرائین و سکته‌های مغزی می‌شوند پایین می‌آورد. شیوع سکته مغزی در آمریکا و کشورهای اروپایی هم بالاست. اروپا و آمریکا در این زمینه تقریباً نزدیک به هم هستند، البته در برخی آمارها می‌بینیم که شیوع بعضی بیماری‌ها در برخی از کشورهای جهان نسبت به بقیه بالاتر است. سکته مغزی هم در افراد سیاهپوست و آمریکایی معمولاً شیوع بالاتری دارد. میانگین جهانی در اکثر کشورهای دنیا وجود دارد و به فاکتورهای محیطی، نوع تغذیه و ژنتیک بستگی دارد. همچنین عواملی مثل فشار خون و دیابت و نوع تغذیه عواملی هستند که می‌توانند تفاوت‌هایی را در بین کشورهای مختلف ایجاد کنند. بروز سکته مغزی در ایران هم مثل متوسط جهانی است و چیزی بیشتر یا کمتر از باقی کشورها نیست. در عین حال کنترل فشار خون و دیابت و چربی خون مواردی هستند که نقش اساسی در جلوگیری از بروز سکته مغزی ایرانیان دارند.
ابتلا به این بیماری در کدام سنین بیشتر دیده می‌شود، آیا در این زمینه آمار مستندی وجود دارد؟
درباره بروز سکته مغزی در میان جوانان آمارها نشان می‌دهد، بین هر 100 سکته مغزی که در دنیا اتفاق می‌افتد، یک‌چهارم آنها در افراد زیر 55 سال است یعنی 75 درصد سکته‌ها در افراد بالای 55 سال اتفاق می‌افتد. شیوع سکته مغزی با افزایش سن بالا می‌رود و هرچه سن بالا می‌رود این خطر بیشتر می‌شود و هرچه عوامل خطر سکته مغزی در فرد بیشتر باشد احتمال ابتلا به این مشکل در او بیشتر خواهد بود. یکی از اختلالاتی که باعث سکته مغزی می‌شود، اختلالات ریتم قلب است. توضیح بیشتر اینکه اختلالاتی که در ریتم قلب رخ می‌دهد و به طور کلی بی‌نظمی‌هایی که در ریتم قلب ایجاد می‌شود، از جمله علل شایع بروز سکته مغزی است که معمولاً این علت در میان افراد جوان‌تر بیشتر دیده می‌شود، یعنی بیشترین علت بروز سکته در افراد جوان اختلال ریتم قلب است. این در حالی است که می‌توان گفت در سال‌های اخیر تعداد سکته‌های مغزی در افراد جوان تا حدودی کمتر شده است. خصوصاً آن مواردی که در سال‌های گذشته به علت اختلالات دریچه‌ای رگ‌ها رخ می‌داد، پایین‌تر آمده است. چند سال پیش افرادی که دچار رماتیسم قلبی بودند، چون به‌موقع تشخیص داده نمی‌شد و درمان نمی‌شدند، بعدها که سن آنها بالا می‌رفت با اختلالات دریچه‌ای قلب مواجه می‌شدند که خوشبختانه در سال‌های اخیر به علت بالا رفتن سطح بهداشت و دانش مردم و جامعه تعداد افرادی که دچار بیماری‌های رماتیسمی قلب هستند، خیلی کمتر شده و به دنبال آن تعداد سکته‌های مغزی که ناشی از این اختلالات قلبی بود، کاهش پیدا کرد. اگرچه عوامل دیگری ابتلای سکته‌های مغزی در جوانان را افزایش داده است؛ عدم فعالیت‌های منظم ورزشی و شیوع عادات اشتباه زندگی در میان جوانان مثل استفاده زیاد از دستگاه‌های الکترونیکی و کاهش فعالیت‌های بدنی از جمله این عوامل است. همچنین تغذیه نامناسب و استفاده از فست‌فودها و غذاهایی که فرآوری‌شده، می‌تواند زمینه بروز سکته مغزی را افزایش دهد و تصلب شرائین را در سن پایین‌تر ایجاد کند. استفاده از داروهای روان‌گردان که در سال‌های اخیر در میان جوانان افزایش پیدا کرده از دیگر مواردی است که خطر این بیماری را در جوانان بیشتر می‌کند. موارد زیادی را دیده‌ایم که جوانان به دنبال مصرف این داروها دچار سکته مغزی شده‌اند. همچنین وضعیت نامناسب هوا، عدم فعالیت‌های فیزیکی و چاقی بیش از حد، می‌تواند در تشدید بروز سکته مغزی در جوانان موثر باشد.
بدون شک این عوامل به‌دنبال زیست مدرن بشر در جوامع پدید آمده، در این میان کدام زمینه‌های جسمی، فردی و اجتماعی باعث تشدید ابتلا به این بیماری خواهد شد؟
افراد در سنین بالا، دارای فشارخون بالا، چاق، با کلسترول بالا، مبتلایان به دیابت، استعمال دخانیات، سیگار، قلیان، مواد مخدر، روان‌گردان‌ها، نداشتن فعالیت بدنی مناسب و کم‌تحرکی، داشتن تغذیه نامناسب، مصرف بیش از اندازه چربی، نمک، عدم مصرف سبزیجات، میوه‌جات، غلات، سابقه شخصی سکته مغزی و سکته قلبی، سابقه خانوادگی در سکته مغزی؛ این موارد نقش بسزایی در خطر وقوع سکته مغزی در جوامع ایفا می‌کند. قطعاً اگر هر کدام از افراد جامعه شناخت کامل‌تری از بدن خود داشته باشند، کمک بیشتری به خود خواهند کرد. از سوی دیگر اگرچه ریشه‌های اجتماعی ابتلا به این بیماری اجتناب‌ناپذیر است اما قطعاً تک‌تک افراد در کاهش آن می‌توانند به یکدیگر کمک کنند.
آمارها نشان می‌دهد قطعاً خطر ابتلا به سکته با افزایش سن بیشتر می‌شود و افراد 55 سال به بالا بیشتر از بقیه در خطر هستند. همچنین افرادی که سابقه سکته مغزی یا سکته قلبی خانوادگی دارند نیز باید بیشتر مراقب باشند. احتمال بروز سکته مغزی در این افراد بیشتر است، با این همه می‌توان با رعایت اصول پزشکی و افزایش آگاهی احتمال سکته مغزی را به حداقل رساند.
با این توضیحات به‌نظر می‌رسد سکته مغزی در مقایسه با دیگر بیماری‌ها عوارض نامناسبی را برای بیمار به‌جا می‌گذارد.
بله؛ در برخی اوقات سکته مغزی باعث ناتوانی موقت یا دائم می‌شود که بیشتر به زمان انتقال بیمار به بیمارستان بستگی دارد، هر میزان سریع‌تر باشد عوارض کمرنگ‌تر است از طرفی به مدت‌زمان فقدان خون در مغز و بخش آسیب‌دیده هم بستگی دارد. فلج شدن و ازکارافتادگی بخشی از بدن، از بین رفتن توان راه رفتن یا عدم تعادل در راه رفتن، اختلال در تکلم، اختلال در بلع غذا و مایعات، از دست دادن حافظه و مشکل ذهنی، ایجاد مشکلات احساسی، احساس درد در قسمت‌هایی از بدن که تحت تاثیر سکته قرار گرفته از جمله عوارضی است که افراد پس از بروز سکته دچار آن می‌شوند.
در چنین شرایطی چگونه می‌توان با عملکرد مطلوب این عوارض را به حداقل رساند؟
نکته‌ای که در این زمینه بسیار اهمیت دارد، این است که باید تمام مراقبت‌ها، تجویز و مصرف دارو و فیزیوتراپی زیر نظر متخصص مغز و اعصاب صورت گیرد، هر نوع خوددرمانی باعث تجدید سکته مغزی یا بروز اختلالات می‌شود. پزشک متخصص بر اساس مولفه‌های بیمار، برای جلوگیری از وقوع مجدد سکته مغزی بیمار داروهایی تجویز می‌کند. عواملی که احتمال سکته مغزی را زیاد می‌کند، مثل مصرف دخانیات، قلیان، سیگار، روان‌گردان‌ها و... باید قطع شود. فرد رژیم غذایی سالم و فعالیت فیزیکی مناسب داشته باشد و تمام مراقبت‌ها زیر نظر و با توصیه متخصصان انجام شود.
از سوی دیگر با توجه به ایجاد اختلال جدید در فرد و بهبود عملکرد مغزی باید بیمار مبتلا به سکته مغزی در اولین فرصت ممکن بازتوانی را شروع کند، تا زمانی که نیاز است باید ادامه دهد، حتماً بعد از ترخیص از بیمارستان باید بازتوانی را ادامه دهد، در صورت داشتن اختلال تکلم و اختلال بلع بیمار باید از خدمات گفتاردرمانی بهره‌مند شود، به طور حتم تمام بازتوانی‌ها باید با مشورت و زیر نظر متخصصان انجام شود.
بدون شک به خطر افتادن سلامت جسمی جامعه، هزینه‌های مالی زیادی را روی دست کشور می‌گذارد، از دیدگاه شما افزایش ابتلا به سکته مغزی چه هزینه‌هایی را به جامعه تحمیل می‌کند؟
البته؛ گذشته از هزینه‌های درمانی در نظر داشته باشیم افرادی که دچار سکته مغزی می‌شوند مقدار زیادی از توانایی‌های خود را از دست داده و مدت طولانی تحت درمان قرار می‌گیرند. امری که قطعاً تبعات اقتصادی زیادی را برای فرد و خانواده‌اش به‌دنبال دارد. اگر این فرد بار اقتصاد خانواده را به دوش می‌کشیده، بروز این مشکل می‌تواند اقتصاد کل خانواده را تهدید کند. ضمن اینکه سالانه هزینه‌های بسیار زیادی از کشورهای دیگر از جمله ایران بابت درمان سکته مغزی صرف می‌شود که قطعاً کنترل عوامل در کاهش این هزینه‌ها بسیار موثر است. از طرف دیگر سکته مغزی می‌تواند باعث تولید هزینه‌های زیاد درمانی در جوامع شود.
آیا می‌توان امیدوار بود که سکته مغزی با حداقل عوارض باشد و بیمار به زندگی عادی خود برگردد؟
گرچه هنوز سکته مغزی یکی از علل ناتوانی طولانی‌مدت در جهان و ایران است با این همه می‌توان با تشخیص به موقع و تماس با اورژانس، برای بیمار این فرصت طلایی را فراهم آورد که دوباره به زندگی عادی خود برگردد، سرعت عمل، دقت در انتقال و همچنین رعایت اصول کمک اولیه به بیمار سکته مغزی شرط این موضوع است، این نکته را فراموش نکنیم هر ثانیه‌ای، درمان بیمار سکته مغزی زودتر آغاز شود، احتمال بروز عوارض کمتر و جزئی است، فراموش نکنیم که گاه علائم و نشانه‌های سکته مغزی حاد نیست و بسیار جزئی دیده می‌شود، بنابراین هشدار علائم را جدی بگیریم.
