نبض شبانه شهر
قاسم نوده‌فراهانی از دلایل محدودیت کسب‌وکار شبانه و راهکارهای رفع آن می‌گوید
خیابان سی تیر خیابان خاطره است و همدلی و صمیمیتی سیال. خیابان سی تیر خیابان گذر ادیان است. در دل این شهر شلوغ، ماه مبارک رمضان بهانه‌ای شد تا پیاده‌راه‌ها و کافه‌های سیارخیابان سی تیر نبض زندگی شبانه را در دست بگیرند و خستگی یک روز پرکار را در کنار خانواده و دوستان از تن شهروندان بزدایند.
خیابان سی تیر خیابان خاطره است و همدلی و صمیمیتی سیال. خیابان سی تیر خیابان گذر ادیان است. در دل این شهر شلوغ، ماه مبارک رمضان بهانه‌ای شد تا پیاده‌راه‌ها و کافه‌های سیارخیابان سی تیر نبض زندگی شبانه را در دست بگیرند و خستگی یک روز پرکار را در کنار خانواده و دوستان از تن شهروندان بزدایند. اما پر شدن این خیابان از مغازه‌ها و دکه‌ها، خود بحث‌برانگیز شده است، برخی معتقدند فضای به‌وجود آمده در این خیابان می‌تواند شور زندگی دورهمی را جایگزین هیاهوی زندگی ماشینی کند. این افراد معتقدند شرایط به‌وجود آمده در این خیابان، که حالا تبدیل به نمادی از کسب‌وکار شبانه در تهران شده، در کنار محدودیت ترافیک و کاهش اثرات زیان‌بار زیست‌محیطی ناشی از تردد خودروها، افزایش ایمنی افراد پیاده و بهبود محیط شهری برای زندگی، موجب رونق کسب‌وکارهای شبانه در فضایی امن و صمیمی هم شده است. مدلی که با الگوبرداری و به‌کارگیری تجربه‌های موفق به‌دست آمده از آن در سایر نقاط شهر و حتی در کلانشهرهای دیگر می‌توان هم با هزینه‌ای اندک ایجاد اشتغال کرد و هم برای معضل دستفروشی در شهرها تدبیر مناسبی اندیشید. برخی دیگر اما با این طرح مخالفت جدی دارند و معتقدند مدیریت این سبک از کسب‌وکار باید تحت نظارت اصناف باشد و از قوانین این واحدها پیروی کند، در غیر این صورت آسیب جدی به سلامت مردم وارد می‌شود و فضا بیشتر از آنکه به سمت تولید و اشتغال پیش برود، برای سودجویان مساعد می‌شود. قاسم نوده‌فراهانی رئیس اتحادیه تجهیزات پزشکی و آزمایشگاهی تهران و رئیس سابق شورای اصناف، معتقد است آنچه در شب‌های ماه مبارک رمضان در خیابان سی تیر مشاهده کردیم ارائه برخی کالاها بدون نظارت کافی و کیفیت مطلوب بود. در گفت‌وگوی پیش‌رو از قاسم نوده‌فراهانی در مورد دلایل محدودیت و ممنوعیت کسب‌وکار شبانه و راهکارهای رفع این محدودیت پرسیده‌ایم. در ادامه مشروح این گفت‌وگو را می‌خوانید.
* * *
به عنوان اولین سوال چرا کسب‌وکار شبانه به‌طور رسمی ممنوع است؟
برای اجرای چنین طرحی ابتدا باید به مساله امنیت موضوع توجه کرد که خیلی در حوزه اختیارات ما نیست و نمی‌توانم در مورد آن نظر بدهم. چراکه تشخیص آن با مسوولان برقراری امنیت در شهرهاست و آنها هستند که باید نظر بدهند کدام یک از انواع مشاغل می‌توانند فعالیت شبانه داشته باشند. ولی آنچه مسلم است باید امکانات و شرایطی برای رفاه حال افراد در اختیار آنها قرار بگیرد، برای مثال مسافری که نیمه‌های شب وارد شهری می‌شود و احتیاج دارد برای صرف غذا به جای امنی مراجعه بکند، باید ضمن وجود مکان مناسب، این اطمینان هم برای او حاصل شود که با صرف این غذا سلامتش در معرض خطر قرار نمی‌گیرد. به همین دلیل در برخی واحدهای صنفی، نیروی انتظامی مجوزهای لازم برای فعالیت شبانه‌روزی را صادر می‌کند. به این ترتیب امنیت این واحدهای صنفی را تحت نظارت خود در‌می‌آورد تا آن واحد صنفی با طیب خاطر و در فضایی امن به فعالیت بپردازد. همین الان هم اکثر واحدهای صنفی در ماه‌های مبارک رمضان مشغول به کارند. این واحدها ملزم به رعایت یکسری موارد قانونی مانند رعایت بهداشت، ایجاد فضای امن، قیمت‌گذاری مناسب و مواردی از این قبیل هستند. اما اگر بخواهیم همه واحدهای صنفی به‌طور شبانه فعال باشند از نظر عملیاتی امکان‌پذیر نیست. به این دلیل که در بحث هزینه و فایده، آن هزینه‌ای که واحد مربوطه باید در مقابل به‌کارگیری نیروی کار اضافه‌شده، مصرف انرژی بیشتر و مسائلی از این دست بپردازد، بیش از سود و منفعت حاصل از کار شبانه است. ضمن آنکه فرهنگ استفاده شبانه از فروشگاه‌ها و واحدهای صنفی فعال در شب هم هنوز به اندازه کافی فراگیر نشده که بتواند واحدهای صنفی را ترغیب به این کار کند. از طرفی ممکن است واحدهای صنفی در اولین قدم و در نبود نظارت‌های لازم، تلاش کنند هزینه‌های اضافی را به مردم منتقل کنند که باعث متضرر شدن شهروندان می‌شود.
اما آنچه در شب‌های ماه مبارک رمضان در خیابان سی تیر مشاهده شد عرضه برخی کالاها، بدون نظارت کافی و کیفیت مطلوب بود. مثلاً دکه‌ها و کالسکه‌هایی که برای ارائه سرویس‌های غذایی ترتیب داده‌اند، نه از نظر فضا مناسب هستند و نه نظارت کافی روی مسائل بهداشتی محصول ارائه‌شده وجود دارد. این خلاف موازین واحدهای صنفی است. وقتی واحدهای صنفی مربوطه وجود دارند عملاً نیازی به استقرار این دکه‌ها که عمدتاً مواد غذایی بی‌کیفیت در اختیار مردم قرار می‌دهند، نیست. ضمن آنکه موارد قانونی مثل فضای مناسب، آب لوله‌کشی، اتصال به شبکه فاضلاب و غیره در آنها لحاظ نشده است. بنابراین تعجب می‌کنم که چرا شبکه بهداشت و درمان در مقابل این اقدام موضع خاصی اتخاذ نکرد. از طرفی با شیوع این شیوه از کسب‌وکار در حوزه‌های دیگر، بدون وجود نظارت نهادهای مسوول و واحدهای صنفی، ممکن است عرضه محصولات و کالاهای قاچاق و عمدتاً نامرغوب و البته ارزان بر عرضه کالای داخلی پیشی بگیرد و این خود موجب از بین بردن توان فعالیت و رقابت واحدهای تولیدی داخلی با این بازارهای غیررسمی است. امروز حجم کالای قاچاق عرضه‌شده در بازار، عمدتاً این واحدها را به مرز ورشکستگی یا تعطیلی کشانده که یکی از نتایج این پروسه معیوب، از بین رفتن فرصت‌های شغلی است. به عبارت دیگر دستفروشی شبانه، بستری برای سودجویان و فرصت‌طلبان فراهم کرده است. پس نمی‌توان با ندیده گرفتن این پدیده و رد شدن از کنار آن منکر مخاطراتش برای جامعه شد. ضمن آنکه در نبود زیرساخت‌های مناسب، دستفروشی در نقاط مختلف شهر باعث بروز ناامنی و در برخی مواقع درگیری‌های شبانه می‌شود.
مگر نمی‌شود فعالیت این واحدها را تحت کنترل اصناف مربوطه درآورد تا با مشکلاتی که اشاره کردید مواجه نباشیم؟
اصلاً ضوابط و قانون اصناف به‌گونه‌ای است که به آنها اجازه صدور مجوز برای این واحدها را نمی‌دهد. ما اصناف مختلی در سطح شهر داریم. اینها هرکدام ضوابط خاص خود را دارند، مثلاً حداقل متراژ اغلب واحدهای صنفی مشخص است یا امکاناتی که باید به آن دسترسی داشته باشند مثل دسترسی به آب آشامیدنی سالم، بهداشت محیط، دسترسی به امکانات آتش‌نشانی و غیره در قوانین اصناف لحاظ شده است. ضمن آنکه برای برخی اصناف وجود تاییدیه‌ها و مجوزهای وزارت بهداشت هم لازم است. بنابراین هر واحد صنفی برای شروع فعالیت خود ملزم به طی کردن مراحل قانونی و رعایت مقررات مربوطه است.
در اغلب کشورهای دنیا، به‌خصوص کشورهایی که توجه خاصی به صنعت توریسم دارند شهرهایی وجود دارند که به شهرهای 24ساعته معروفند و با ایجاد شرایط و بستر مناسب، هم به کسب‌وکار در بخش خوصی رونق بخشیده‌اند و هم در جذب توریست و ایجاد فضای با‌نشاط برای شهروندان موفق بوده‌اند. بنابراین تجربه‌های خوبی در دنیا وجود داردکه می‌توان از آنها بهره برد. با وجود این چرا همچنان در برابر عملیاتی شدن این طرح مقاومت می‌شود؟
ما هم می‌توانیم این طرح‌ها را اجرایی کنیم به شرط آنکه در مناطقی که برای این کار در نظر گرفته می‌شود ضوابط و قوانین نظام صنفی رعایت شود و مجوزهای لازم دریافت شود و کار در مسیر قانونی خود پیش برود. در واقع دستگاه‌های اجرایی و نظارتی مسوول و مرتبط با موضوع، باید طی یک برنامه جامع با یکدیگر هماهنگ شوند و موضوع را تحت کنترل دربیاورند. در کشورهای دیگر پشت پرده این نشاط شبانه قوانینی سفت و محکم ایستاده که ضامن سلامت و امنیت روانی و فیزیکی افراد است، ابعاد مختلف اجتماعی و اقتصادی آن را به‌صورت حرفه‌ای بررسی و به شکل هدفمند و هدایت‌شده آن را مدیریت کرده‌اند. به‌طوری که با کوچک‌ترین تخلف برخوردهای قاطع انجام می‌شود. اما برای مثال در همین خیابان سی تیر وقتی افرادی مواد غذایی خود را روی یک چرخ و بدون لحاظ مسائل بهداشتی ارائه می‌کنند آیا می‌توان اطمینان داشت سلامت شهروندان پس از مصرف این کالاها که نه محل نگهداری‌شان و نه نحوه تهیه و تولیدشان بهداشتی و امن است، به خطر نیفتد. ما منکر یا مخالف وجود این شیوه از کسب‌وکار نیستیم. اما باید توجه داشت که هیچ چیز مهم‌تر از سلامت افراد نیست و همواره پیشگیری بهتر از درمان است. نمی‌توان با تقلید کورکورانه از کشورهای دیگر حقوق شهروندی افراد را به بازی گرفت. بنابراین برای ساماندهی و توسعه این اتفاق در سایر نقاط شهر یا تعمیم آن به کل سال باید همه تمهیدات قانونی اندیشیده شود.
ما در شهرهایمان با پدیده‌ای روبه‌رو هستیم به نام دستفروشی که به‌دلیل نبود فرصت‌های شغلی مناسب به‌وجود آمده است. این افراد معمولاً استطاعت اینکه فضایی با متراژ مشخص تهیه کنند را ندارند. آیا منطقی است که به بهانه منطبق نبودن این نوع فعالیت‌ها با قوانین نظام صنفی آنها را از مزیت داشتن یک شغل آبرومند در فضایی امن بی‌نصیب کرد؟ آن هم در شرایطی که سیاست‌های کلی نظام در جهت ایجاد فرصت‌های شغلی مناسب و پایدار است. آیا نباید این قوانین در جهت ساماندهی پدیده دستفروشی و همچنین افزایش رفاه عمومی انعطاف بیشتری از خود نشان دهند؟
بله، باید این فضا ایجاد شود اما نه به قیمت پایین آوردن استانداردهای لازم برای هر صنف، که سلامت یا رضایت افراد در گرو آنهاست. اگر قرار باشد بدون به‌وجود آوردن زیرساخت‌های مناسب، در هر منطقه‌ای و در هرشرایطی مجوز کسب‌وکار صادر کنیم، آن‌وقت چطور می‌توان بر آنها کنترل و نظارت داشت و اطمینان حاصل کرد که کالایی که به‌دست مردم می‌رسانند استانداردهای لازم را داراست؟ البته حرف شما هم درست است، می‌توان طی فرآیندی شرایط کار را برای این نوع کسب‌وکار تسهیل کرد تا در عین ضمانت سلامت و رضایتمندی شهروندان، بتوان برای برخی ایجاد اشتغال کرد.
به‌رغم ارزیابی شما از اجرای طرح اذان تا اذان در خیابان سی تیر، این رویداد با استقبال گسترده مردم روبه‌رو شد و مردم در محلی امن و آرام تجربه شبانه خوبی را درکنار یکدیگر کسب کردند. در کنار آن عده‌ای هم به کسب‌وکار مشغول بودند. بنابراین چرا تلاش نمی‌شود که با رفع ایرادات طرح، آن را در طول سال ادامه داد و در مناطق دیگر شهر مکان‌های مشابهی به‌وجود آورد؟
استقبال مردم به این دلیل است که هنوز با مشکلات و تبعات بعدی آن در دراز‌مدت مواجه نشده‌اند. اگر نظارت‌های لازم در این زمینه وجود نداشته باشد، فضا به شدت مستعد استفاده سودجویان و فرصت‌طلبان خواهد شد. و اتفاقاً آنچه بیش از همه آسیب می‌بیند همین حقوق شهروندان است. بنابراین اگر قانون نظام اصناف بر این نوع اماکن و اصناف جاری شده و تحت نظارت نهادهای ناظر و کنترل‌کننده در‌بیایند، این طرح قابل اجرا خواهد بود.
با فرض مهیا شدن همه زیرساخت‌های لازم، رواج این نوع از کسب‌وکار چقدر بر رونق کسب‌وکار، اشتغال‌زایی و رشد اقتصادی کشور اثرگذار است؟
اصناف درک می‌کنند که در شرایط فعلی باید شرایطی به‌وجود آورد که اوضاع معیشتی مردم بهبود پیدا کند و این مهم جز با ایجاد فرصت‌های شغلی بیشتر عملی نخواهد شد. اما ایجاد رونق در اقتصاد و از بین بردن رکود فعلی نیازمند اتخاذ تدابیر کلان دولتی در این حوزه است. وقتی واحدهای تولیدی از حمایت‌های لازم برخوردار شوند و توان تولیدی‌شان افزایش پیدا کند و با معضل فروش محصولات مواجه نباشند و با تکیه بر سیاست‌های درست اقتصادی توان رقابت را چه در بازار داخلی و چه در بازار خارجی بیابند آنگاه می‌توانند نیروی کار بیشتری را به خدمت بگیرند و ایجاد اشتغال سالم و پایدار کنند. در این صورت دیگر کسی به دنبال دستفروشی در خیابان نخواهد رفت و این پدیده خود‌به‌خود حل خواهد شد. بنابراین هدف اصلی باید کمک به توسعه تولید داخلی کشور باشد.
اما نمی‌شود همواره منتظر دولت‌ها بود تا بسترهای مناسب را پدید بیاورند. آیا لازم نیست که در کنار دولت، همه بخش‌هایی که توان ایجاد فرصت‌های شغلی کم‌هزینه‌تر را دارند، وارد عمل شوند؟
ما در کشور حدود 600 هزار واحد تولیدی کوچک داریم که به جرات می‌توان گفت نزدیک به نیمی از آنها یا تعطیل هستند یا در مرز تعطیلی قرار دارند. راه‌اندازی این واحدها در عین حال که سرمایه اندکی را می‌طلبد اما می‌تواند تاثیر قابل توجهی در حوزه اشتغال ایجاد کند.
تولید‌کننده‌ها بعد از مرحله تولید نیاز به فروش کالای خود دارند. حال اگر بتوانیم با نظارت بر کسب‌وکارهای شبانه که نسبت به واحدهای صنفی دیگر با هزینه‌های کمتری روبه‌رو هستند، قیمت تمام‌شده برای مشتری را کاهش دهیم، مشکل فروش واحدهای تولیدی هم تاحدودی رفع خواهد شد. شما این‌طور فکر نمی‌کنید؟
بله، باز من تاکید می‌کنم که مخالف وجود این نوع کسب‌وکار نیستم، مشروط به همان نکته که عرض کردم که با نظارت‌های درست و منطقی مانع از ارائه کالاهای بی‌کیفیت، گران یا قاچاق بشویم. ولی با توجه به تجربه چند‌ساله‌ای که در این زمینه دارم مطمئن هستم که کنترل و نظارت بر محیط‌های شبانه دشوارتر است و افرادی هم در این میان هستند که هیچ فرصتی را برای سودجویی از دست نمی‌دهند.
شما در صحبت‌هایتان مکرر تاکید کردید که راهکار مناسب برای رونق کسب‌وکارهای شبانه ایجاد زیرساخت لازم و قانونمند کردن و کنترل کردن آن است. پس چرا این اتفاق نمی‌افتد؟ چرا نهادهای ذی‌ربط برنامه جامعی برای پاسخگویی به این نیاز تهیه نمی‌کنند؟
تا زمانی که بنده رئیس شورای اصناف بودم هیچ‌گاه چنین تقاضایی وجود نداشت که ما را بر آن دارد که به آن پاسخ دهیم.
افزایش تعداد دستفروشی‌ها در سطح شهر به‌خصوص در نیمه‌های شب از یک‌سو و هجوم مردم در شب‌های ماه رمضان به خیابان سی تیر از سوی دیگر، نشان از این دارد که این نیاز و تفاضا به‌وجود آمده است!
این موضوعی است که شورای اصناف باید به آن پاسخ دهد. تقاضای وجود محل‌هایی برای کسب‌وکار شبانه باید به شورای اصناف ارجاع شود و آنها هم از مبادی قانونی موضوع را پیگیری کنند تا هم فضای مناسب برای فعالیت این واحدها ایجاد شود و هم سازوکارهای قانونی و نظارتی بتوانند به‌درستی از عهده مسوولیت خود بربیایند. اما به اعتقاد من، در حالی که در کشور بیش از سه میلیون واحد صنفی وجود دارد، به‌جای اینکه واحدهای صنفی جدیدی برای کسب‌وکار شبانه تعریف کنیم می‌توانیم به واحدهای صنفی موجود که تقاضا برای کالایشان در طول شب وجود دارد مثل صنف اغذیه‌فروشی‌ها، اجازه فعالیت در کل ساعات شبانه‌روز را بدهیم. به این ترتیب با استخدام نیروی کار بیشتر برای شیفت‌های شبانه از سوی این واحدها هم قسمتی از مشکل اشتغال رفع خواهد شد و هم به‌دلیل تحت نظارت و کنترل بودن این واحدها با مشکلات کمتری مواجه خواهیم بود. بنابراین لازم است که نهادهای مسوول دست در دست یکدیگر دهند و موانع پیش‌رو را از سر راه بردارند تا شاید از این راه بخشی از مشکلات اقتصادی و به‌ویژه اشتغال در جامعه حل شود. وگرنه این تصمیمات مقطعی گرهی از مشکلات جامعه نمی‌گشاید. اما من همچنان اعتقاد دارم افزایش فرصت‌های شغلی در حوزه تولید بسیار مفیدتر از آن است که افراد با نشستن در کنار خیابان خود را شاغل فرض کنند.
