اقبال به اقتصاد خرد

سیدفرشاد فاطمی‌/‌عضو هیات علمی دانشکده مدیریت و اقتصاد دانشگاه شریف

هفته گذشته، پل میلگرام که به عنوان یکی از شاخص‌ترین اقتصاددانان متخصص در حوزه طراحی بازار (Market Design) شناخته می‌شود و در حوزه‌های مختلف علم اقتصاد خرد مانند نظریه بازی، سازماندهی صنعتی (Industrial Organization) و نظریه قراردادها و البته اقتصاد مالی مطالعاتی بسیار جدی و بنیادی دارد، در کشور ما حضور یافت و برای دانشگاهیان سخنرانی کرد. میلگرام در حوزه‌های متفاوت و بسیار گسترده‌ در اقتصاد خرد کار مطالعاتی و عملی انجام داده و در مقایسه‌های ایستا (Comparative Statics) در مدل‌های تعادلی کارهای متنوع و متفاوتی دارد. بدون تردید او در بین اقتصاددانان معروفی که تاکنون به ایران سفر کرده‌اند، جزو بهترین‌هاست.
با در نظر گرفتن این واقعیت که فضای آکادمیک ایران در حوزه علوم انسانی از جمله علم اقتصاد، رابطه بسیار محدودی با علم روز دنیا دارد، حضور افرادی مانند میلگرام در ایران برای اعضای هیات علمی دانشگاه‌ها و دانشجویان تحصیلات تکمیلی ما فرصتی است که باید غنیمت شمرده شود. آنان می‌توانند با یک اقتصاددان ممتاز جهانی گفت‌وگو داشته باشند و با اطلاع از ایده‌های پژوهشی‌اش و بیان ایده‌های خودشان، نوعی تعامل دوجانبه با او برقرار کنند.
علاوه بر این فردی چون پل میلگرام در دو دهه گذشته مطالعاتی داشته است که می‌تواند در حکم مشاوره بسیار خوبی برای سیاستگذاران ارزیابی شود. البته زمینه کار میلگرام اقتصاد کلان نیست منتها ایده‌های او می‌تواند به سیاستگذاران حوزه تنظیم مقررات و طراحی بازار و به‌طور ویژه طراحی حراج‌ها رویکرد و نگرش بسیار خوبی بدهد.
اگرچه ابتدا این سفر برای میلگرام یک سفر تفریحی چند روزه بود اما با هوشمندی دانشجویان قدیمی او، فضای مناسبی فراهم شد تا طی چند جلسه سخنرانی از بعد علمی او استفاده شود. بعید است که سیاستگذاران در این حضور کوتاه فرصتی برای تعامل با ایشان به دست آورده باشند، اما به‌طور مسلم حضور افرادی در این سطح علمی می‌تواند باعث شود سیاستگذاران کشور با اندیشه کسانی آشنا شوند که روی سیاست‌های اتخاذشده در دیگر کشورهای دنیا اثرگذارند.

از طراحی بازار و سازمان صنعتی تا بازار طیف امواج
به بهانه حضور و سخنرانی میلگرام در مبحث طراحی بازار که در دو دهه اخیر جدی‌تر از قبل در علم اقتصاد مطرح شده می‌توان تحلیلی مختصر به اقبال محافل دانشگاهی و بازارها در جهان به علم اقتصاد خرد داشت.
مبحث طراحی بازار ابتدا با عنوان طراحی ساز و کار در اقتصاد مطرح شد و سپس به سلیقه علمای این رشته طراحی بازار نام گرفت. به زبان بسیار ساده، طراحی بازار به ما کمک می‌کند زمانی که مکانیسم بازار به دلایل مختلف شکل نمی‌گیرد، با طراحی و استفاده از سازوکارهایی به تخصیص کالا یا خدمت پرداخت. الوین راث که یکی از معروف‌ترین چهره‌های این حوزه و برنده نوبل در سال 2012 است، می‌گوید: «طراحی بازار، موقعیتی است که اقتصاددان‌ها فعالیت‌هایی شبیه مهندس انجام می‌دهند.»
متخصصان این حوزه هم تشریح می‌کنند که یک سازوکار یا بازار چگونه کار می‌کند و هم در مواردی که بازاری شکل نگرفته، چگونه می‌توان یک بستر برای مبادلات طراحی کرد. ممکن است در ابتدا این عبارت برای برخی از طرفداران اقتصاد بازار دچار کج‌فهمی شود اما منظور از طراحی بازار، بازارهای سنتی نیست. هیچ اقتصاددانی برای خشکبار، میوه یا مسکن بازار طراحی نمی‌کند. طراحی بازار در حوزه‌هایی خاص اتفاق می‌افتد. به عنوان مثال سازوکار بزرگ تخصیص فرکانس‌ها و امواج برای پخش رادیو و تلویزیون که در آمریکا شکل گرفته و آقای پل میلگرام هم مجری این طرح عظیم است.
از قضا در حوزه طراحی بازار چه در سطح آکادمیک و چه در سطح عملی در کشور ما نیاز جدی وجود دارد. به عنوان مثال می‌توان به حراج (Auction) اشاره کرد. فکر کنید ما بخواهیم یک اپراتور دیگر به اپراتورهای ارائه‌دهنده خدمات تلفن همراه اضافه کنیم. برای این کار باید از مکانیسم حراج (Auction) بهره ببریم و استفاده از مدل‌های به روز و مدرن حراج در بسیاری از کشورها رایج است. یا اینکه سال‌هاست در کشور ما یک بازار حراج عمده‌فروشی برق وجود دارد. این بازار توسعه پیدا کرده؛ برق در بخش تولید، خصوصی شده و کارهای بسیار خوبی توسط متخصصان ایرانی در این بازار انجام گرفته است. اما دنیا در این زمینه تجربیات زیادی کسب کرده است و ملاحظات متفاوتی در مورد نهاد ناظر بر این بازارها برای تنظیم مقررات وجود دارد که می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد.
یکی دیگر از مکانیسم‌هایی که ما نسبت به آن آگاهی اندکی داریم مکانیسم جورسازی (Matching) در بازارهای مختلف است. به عنوان مثال تلاش سازمان سنجش برای تخصیص داوطلبان دکترا به دانشگاه‌ها یک جورسازی دوطرفه (Double-Sided Matching) است. در دنیا ادبیات متفاوتی برای این تخصیص شکل گرفته است تا کارایی و بهینگی در این جورسازی‌ها افزایش یابد. تخصیص سربازها به پادگان‌ها و محل‌های خدمت، تخصیص پزشکان به درمانگاه‌ها و بیمارستان‌ها، دانش‌آموزان به مدارس و‌... که در همه جای دنیا وجود دارد از این شاخه علمی استفاده می‌کنند. به نظر می‌رسد لاجرم ما هم باید به سمت استفاده از این علم برویم تا مطمئن شویم به تخصیص‌ها و جورسازی‌های مناسب‌تری دست پیدا می‌کنیم.
سازماندهی صنعتی یا IO که باز هم مهمان اقتصاددان ما در آن متخصص است، یک شاخه دیگر از علم اقتصاد خرد است که در آن به این موضوع پرداخته می‌شود که هر زمان در یک بازار به هر دلیلی رقابت کامل شکل نمی‌گیرد، چطور می‌توان خروجی بهتری انتظار داشت. یعنی در بازاری که انحصار طبیعی یا انحصار چندجانبه یا رقابت انحصاری (Monopolistic Competition) داریم، چگونه می‌توان خروجی بهتری ایجاد کرد و به بهره‌وری و کارایی بهتری دست یافت. در بسیاری از موارد فروض استانداردی که برای بازارهای رقابتی در نظر گرفته می‌شود، ممکن است نقض شود مانند اینکه کالاها کاملاً همگن باشند. مطالعه در این موارد در حوزه سازماندهی صنعتی است که این روزها به دلیل توسعه رقابت در بازارها و در جوامع مختلف توسعه‌یافته بیشتر مدنظر قرار گرفته است.

توجه بیشتر به اقتصاد خرد
حضور میلگرام و استقبال از کارگاه آموزشی او اما یک نکته مهم دیگر را نیز باید گوشزد کند: تغییر ذائقه تدریجی دانشگاهیان در ایران و توجه بیشتر به اقتصاد خرد در خارج از محافل دانشگاهی اعم از سیاستگذاری و کسب و کارهای مختلف است.
فضای بازار کار در یک دهه گذشته در کسب‌وکارها (خارج از کشور) برای اقتصاددانان حوزه خرد مناسب‌تر شده است. انقلاب تکنولوژی و تسهیل دسترسی به اطلاعات خرد باعث شده است حجم زیادی از داده‌های خرد در دسترس قرار گیرد که برای تحلیل و تفسیر آن به اقتصاددانان حوزه خرد نیاز است. در بسیاری از کشورهای دنیا داده‌های خرد فراوانی ذخیره می‌شود و در دسترس محققان و صاحبان کسب و کار قرار می‌گیرد. ذخیره ارزان و پردازش سریع این داده‌ها به دلیل محدودیت‌های فناورانه ۲۰ سال پیش مقدور نبود. این داده‌ها منبع بسیار ارزشمندی برای شرکت‌ها در تعیین استراتژی قیمت‌گذاری است. به همین دلیل شرکت‌های بزرگی نظیر گوگل و یاهو هم اقتصاددانان خرد را برای فعالیت‌های مختلف از جمله قیمت‌گذاری و طراحی بازار استخدام کرده‌اند. از این نظر به احتمال قوی در یک دهه آینده اقبال به سمت اقتصاد خرد در داخل کشور نیز بیشتر خواهد شد.