بحران منابع طبیعی مهم‌تر است یا بحران مالی؟

اگر به آمارهای منتشر‌شده از سوی سازمان‌های بین‌المللی حافظ محیط زیست نگاهی بیندازیم متوجه خواهیم شد، میزان استفاده انسان از منابع طبیعی، 30 درصد بیشتر از چیزی است که کره زمین می‌تواند جایگزین کند، که طبیعتاً آلودگی هوا، کمبود شدید منابع و هزاران پیامد منفی دیگر را به دنبال خواهد داشت. اگر جنبه‌های زیست‌محیطی و دوستدار طبیعت بودن را کنار بگذاریم، این شیوه مصرف، به لحاظ اقتصادی، سالانه بیش از 4500 میلیارد دلار ضرر به همراه خواهد داشت. که دو برابر میزان زیانی است که موسسات و شرکت‌های مختلف به دلیل بحران مالی اخیر متحمل شدند. به علاوه، این مشکل با افزایش روز‌افزون جمعیت و نیز نیاز به منابع و مصارف بیشتر، در حال وخیم‌تر شدن است و متاسفانه تکنولوژی‌ها و ابزارهای در دست بشر به حدی رشد نکرده‌اند که بتوانند با ارائه راه‌های نوین و جایگزین هم از بحران منابع طبیعی جلوگیری کنند و هم پاسخگوی نیاز بی‌پایان بشر باشند. ناامیدی‌ها تا جایی پیش رفته است که تحلیلگران پیش‌بینی می‌کنند در صورتی که این روند به همین صورت ادامه یابد و تغییری در آن حاصل نشود، تا سال 2030 به سیاره‌ای دیگر جهت ادامه حیات نیازمندیم! شاید به همین جهت است که برخی بحران منابع طبیعی را بسیار جدی‌تر از بحران مالی می‌دانند.
اما آیا واقعاً بحران منابع طبیعی تا این حد نگران‌کننده است؟ هیچ راه جایگزینی برای آن وجود ندارد؟ به نظر می‌رسد به رغم وخامت اوضاع، اقتصاددانان مانند متخصصان محیط زیست تا این اندازه نسبت به شرایط بدبین نیستند. به طور کلی وقتی صحبت از اقتصاد به میان می‌آید یکی از مهم‌ترین جنبه‌های تحلیل قیمت کالاست که در اینجا همان قیمت منابع طبیعی در نظر گرفته می‌شود. اقتصاددانان به هیچ عنوان نسبت به منابع طبیعی بی‌تفاوت نیستند بلکه همواره به دنبال راهی برای استفاده هرچه بهینه‌تر و ماناتر از این منابع بوده‌اند، بنابراین مصرف بی‌رویه و نیز کاهش عمر منابع طبیعی را یک تهدید می‌دانند اما نکته‌ای که دیدگاه آنان را از سایر افراد متمایز می‌کند، مفهومی است که تحت عنوان مقرون به صرفه بودن از آن نام می‌برند. آنها معتقدند منابع جایگزین بسیاری بر روی کره زمین وجود دارد. انرژی‌های نو، منابع سوختی تازه کشف‌شده، و نیز برخی ابداعات برای استفاده کاراتر از سوخت‌های فعلی، تنها بخشی از آنها هستند. اما شاید بپرسید چرا حالا که کارشناسان تا این اندازه هشدار می‌دهند و اوضاع وخیم به نظر می‌رسد، کسی به فکر به کارگیری این منابع نیست؟ در پاسخ باید گفت هرچند در استفاده بیش از حد بشر از منابع طبیعی و آسیب به محیط زیست شکی وجود ندارد، اما هنوز به مرحله‌ای نرسیده‌ایم که واقعاً استفاده بیشتر از این منابع غیر‌ممکن به نظر بیاید یا به عبارت دیگر منابع فعلی به حدی کمیاب شوند که قیمت‌شان به شدت افزایش یابد و دیگر در دسترس همگان قرار نداشته باشند. از آنجا که قیمت مهم‌ترین عامل علامت‌دهنده از منظر اقتصاددانان است، پس هنوز زمان جایگزینی کامل انرژی‌های نو با انرژی‌های فعلی فرا نرسیده است. در واقع باید گفت بسیاری از منابع انرژی نو شناسایی شده‌اند اما به دلیل هزینه استخراج بسیار بالا همچنان استفاده از آنها به صرفه نیست. از سویی با ادامه روند فعلی بالاخره به جایی خواهیم رسید که منابع فعلی به دلیل کمیاب شدن، با افزایش قیمت زیادی مواجه خواهند شد و این همان زمانی است که می‌بایست به لحاظ اقتصادی به انرژی‌های جایگزین روی آورد. این عقیده، نقطه تفاوت اقتصاددانان با سایر کارشناسان زیست‌محیطی است. البته یک نکته ظریف در اینجا وجود دارد و آن هم این است که فرآیند کشف و استخراج از این منابع جدید می‌بایست از همین حالا و به مرور صورت گیرد تا چنان‌که گفته می‌شود، در آینده نزدیک بتوان از وقوع بحران جلوگیری کرد. بدین منظور می‌بایست فرآیند بهره‌برداری و جایگزینی آهسته و پیوسته این منابع با منابع فعلی به طور تدریجی صورت گیرد. در ادامه این مطلب به مرور برخی تجربه‌های موفق در این زمینه خواهیم پرداخت.

بهره‌برداری از آب شیرین
به طور کلی آب آشامیدنی در آمریکا از کیفیت مطلوبی برخوردار است، اما در چند سال اخیر مصرف بیش از حد و افزایش مصرف آب موجب وقوع بحران آب در این کشور شده است به گونه‌ای که سازمان‌های مختلف نسبت به کیفیت آب شرب و خطرات ناشی از استفاده از آن هشدار داده‌اند. از طرف دیگر به نظر می‌رسد منابع آب شیرین موجود پاسخگوی نیاز مصرفی برخی ایالت‌ها نیست و برخی به استفاده از دستگاه‌های آب شیرین‌کن خانگی روی آورده‌اند. مساله‌ای که تا پیش از این چندان نیاز به استفاده از آن احساس نمی‌شد. علاوه بر مقیاس خانگی، تلاش برای دستیابی به روش‌های بهینه و کارای تصفیه آب و نیز کشف منابع آب زیر‌زمینی که البته به دلیل آلودگی‌های زیست‌محیطی در معرض خطر جدی هستند، همچنان ادامه دارد. یکی دیگر از راه‌های مقابله با این مساله‌ بهبود سیستم دفع فاضلاب و نیز امکان تصفیه مجدد آن برای برخی مصارف شهری و روستایی است.

خورشید و انرژی خورشیدی
ساخت صفحات و سلول‌های خورشیدی را شاید بتوان یکی از نوآورانه‌ترین ابداعات قرن اخیر دانست. تولید الکتریسیته به اندازه‌ای که پاسخگوی نیاز تمامی ساکنان کره زمین باشد همواره یکی از بزرگ‌ترین دغدغه‌های بشر بوده است. چرا که در حالت معمول، به احداث سد و بسیاری زیرساخت‌های پرهزینه دیگر نیاز دارد. اما امروز از انرژی خورشیدی به عنوان یک انرژی نو و تجدید‌پذیر یاد می‌شود که می‌تواند در آینده در تولید و تامین الکتریسیته نقش مهمی ایفا کند. یکی از کشورهای پیشتاز در زمینه انرژی خورشیدی آلمان است که با احداث چندین نیروگاه خورشیدی توانسته میزان قابل توجهی از برق را تامین کند. البته این انرژی به رغم همیشگی بودن و عدم ایجاد آلودگی معایبی هم دارد، از جمله اینکه هزینه اولیه احداث بسیار بالایی دارد و نیروگاه‌های آن برای تولید مقدار قابل توجه برق، مساحت زیادی را ایجاد می‌کنند. همچنین بهره‌برداری بهینه از این انرژی به شدت به محل قرار‌گیری کشور و عرض جغرافیایی آن وابسته است. اما در اینجا یکی از مهم‌ترین بحث‌ها برای ما همان قیمت انرژی و هزینه بالای بهره‌برداری است که در شرایط موجود استفاده حداکثری و نیز جایگزینی کامل آن را به دلیل عدم امکان رقابت با سایر انرژی‌ها، مشکل می‌کند. اما بدون شک در دهه‌های آتی و با پایان یافتن عصر رواج سوخت‌های فسیلی می‌توان از این انرژی به عنوان یک منبع مطمئن بهره جست.

گاز شیل، سوختی برای فردا
گاز شیل که منبع جدیدی از گاز طبیعی محسوب می‌شود، در اثر شکست هیدرولیکی و نوع خاصی از حفاری چاه کشف و استخراج شده است. از آنجا که ذخایر عظیمی از این نوع گاز در کشور آمریکا قرار دارد به نظر می‌رسد، افزایش استفاده از این منبع سوختی، یکی از بهترین جایگزین‌ها برای منابع فعلی در آینده نزدیک باشد. تنها نگرانی پیش‌روی بهره‌برداری از گاز شیل، میزان مصرف بالای آب جهت استخراج آن است. به علاوه نوع حفاری آن بسیار تخصصی و هزینه‌بر است که نهایتاً قیمت تمام‌شده و نیز به صرفه بودن آن را در حال حاضر زیر سوال می‌برد. التبه به دلیل منابع وسیع این نوع گاز و امکان پیشرفت سریع تجهیزات و تکنولوژی استخراج آن، از این منبع به عنوان رقیب جدی نفت و گاز در حال حاضر یاد می‌شود که می‌تواند بازار سوخت‌های فسیلی را تحت تاثیر قرار دهد. نکته قابل ذکر در مورد این منبع نیز همان مساله‌ قیمت تمام‌شده است. هم‌اکنون نفت و گاز همچنان به عنوان منبع اول تامین انرژی در دنیا مورد استفاده قرار می‌گیرند چون هنوز هم قیمت‌شان مقرون به صرفه است. اما هنگامی که با کمبود این دو منبع مواجه شویم، استفاده گسترده از گازشیل و حتی دیگر منابع جایگزین توجیه اقتصادی پیدا خواهد کرد. البته اهمیت و جایگاه گاز شیل در مقایسه با دیگر انرژی‌های نو به حدی است که از آن با عنوان انقلاب شیل یاد می‌شود و پیش‌بینی می‌شود تا سال 2020 این منبع بتواند انرژی مورد نیاز بخش قابل توجهی از صنعت آمریکا را تامین کند و حتی بازارها و مشتریان بسیاری برای آن شکل بگیرد.

منابع:
1-www.wikipedia.org/wiki/Drinking_
water_quality_in_the_United_Stateswikip
2-www.wikipedia.org/wiki/Shale_gas_in_the_United_States
3- www.theguardian.com/environment