چرا دوگانه آمریکا و روسیه - چین؟

سخنان آقای روحانی در بخش سیاست خارجی را باید در چند بعد تحلیل محتوا کرد. به دلیل اینکه ایشان خود در این گزارش اخیر تلاش داشتند آمریکا را در یک سمت ماجرا، چین و روسیه را در سمت دیگر قرار دهند، به نظر می‌رسد باید همین موضوع را ریشه‌یابی کرد و به بررسی این سوال پرداخت که سیطره آمریکا در منطقه از یک سو و هژمونی روسیه -‌ چین از سوی دیگر تا چه میزان و چرا سیاست خارجی ایران را تحت‌الشعاع قرار داده‌اند و باید سیاست خارجی ایران در هر دو بعد به چه سمتی برود؟ آقای روحانی این دوگانگی را در صحبت‌هایشان تعریف کردند و خط افتراقی را در تفاوت سیاست خارجی در هر دو بخش کشیدند. همسایگان ما به چند گروه عمده تقسیم می‌شوند. گروهی کشورهای تحت اشغال یا نفوذ مستقیم آمریکا هستند: مثل عراق و افغانستان. طبیعتاً این کشورها برای برقراری هرگونه رابطه با ایران باید مجوز آمریکا را دریافت کنند. گروه دیگر کشورهایی هستند که در جنوب ایران قرار دارند، مثل عربستان، عمان و قطر. این کشورها نیز از دوستان نزدیک آمریکا هستند. همچنین در شمال ایران کشورهایی مثل ترکیه و آذربایجان قرار دارند که دولت‌هایشان با آمریکا نزدیکی دارد. با در نظر داشتن اینکه همسایگانی مثل ترکمنستان یا ارمنستان -که نزدیکی بیشتری با روسیه دارند- از نظر اقتصادی توان لازم برای برقراری روابط و همکاری دوجانبه ثمربخش با ایران را ندارند، می‌توان گفت مرزهای مفید ما در عمل با همسایگان‌مان نیست، بلکه با آمریکاست. در واقع ما مرزی طولانی با ایالات متحده داریم. بنابراین تا زمانی که چالش استراتژیک خود با آمریکا را حفظ می‌کنیم، احتمال اینکه این همسایگان بتوانند سیاست مستقلی در قبال ایران داشته باشند، بعید است. یعنی روابط ما با همسایگان‌مان در عمل تحت تاثیر و تابعی از متغیر روابط با آمریکاست. در سطحی بالاتر، طی یک سال گذشته، تغییراتی در موازنه بین‌المللی حول محور ایران در حال وقوع بوده است. از یک سو، چین به دلیل اهمیتی که برای اهداف اقتصادی خود قائل است، ایران را به عنوان یک بعد استراتژیک اقتصادی می‌بیند و آن را مورد توجه قرار می‌دهد.

از سوی دیگر روس‌ها که مدتی است با آمریکا وارد چالش شده‌اند، سعی می‌کنند در سطح استراتژیک فشارهایی را به آمریکا وارد کنند. یکی از راهکارهای ایجاد این فشار برای مسکو، این است که به کشورهایی که با واشنگتن در چالش هستند، نزدیک‌تر شوند. نزدیکی روسیه به ایران می‌تواند تا حدودی موازنه قوا در سطح بین‌المللی را تغییر دهد. هرچند، مسکو مطمئناً می‌داند که تنها با این ابزار نمی‌تواند آمریکایی‌ها را در موضع ضعف قرار دهد.