آب؛ اساس توسعه هزاره

کارشناسان بر این باورند که آب یکی از مهم‌ترین ابزارهای توسعه در جهان است که نقش مهمی در توسعه اقتصادی و صنعتی کشورها ایفا می‌کند. امروز، تغییرات جوی با تاثیر منفی بر منابع آبی موجود، اثرات مخربی بر بخش‌های وسیعی از جوامع بشری داشته است. توسعه اقتصادی به فعالیتی اشاره دارد که در نتیجه آن در کیفیت زندگی و معیشت مردم بهبود به وجود می‌آید. برای سنجش میزان بهبود در کیفیت زندگی مردم، مهم‌ترین شاخصی که سازمان‌های بین‌المللی نیز از آن استفاده می‌کنند شاخص توسعه انسانی است که یک بخش عمده و اساسی آن را بهبود در سطح استانداردهای سلامت و افزایش سهم سرانه در یک کشور تشکیل می‌دهد. با نگاه به این دو شاخص (سهم سرانه و بهبود در استانداردهای سلامت) شاید بتوان رابطه‌ای را که بین آب و توسعه اقتصادی وجود دارد، تا حدودی قابل درک ساخت. میزان مرگ و میر مادران و کودکان از جمله شاخص‌های فرعی است که در سنجش کیفیت خدمات سلامت مورد استفاده قرار می‌گیرد. نرخ بالای مرگ و میر مادران و کودکان در کشورهای توسعه‌نیافته یکی از مهم‌ترین نشانه‌های توسعه‌نیافتگی محسوب می‌شود. گزارش‌های مربوط به توسعه انسانی سازمان ملل نشان می‌دهد سالانه هزاران انسان به خصوص کودکان به دلیل مصرف آب‌های ناسالم جان خود را از دست می‌دهند. این گزارش بحران کمبود آب و استفاده از آب‌های ناسالم را به یکی از جدی‌ترین چالش‌ها در مقابل توسعه در کشورهای توسعه‌نیافته تبدیل کرده است. چرا که در وهله نخست استفاده از آب ناسالم میزان سرمایه انسانی نیروی کار را به شدت کاهش داده و نیروی کار را در برابر امراض مختلف آسیب‌پذیر می‌کند. همچنین، با کاهش توانمندی نیروی کار، میزان بهره‌وری آنها نیز در فرآیند تولید به پایین‌ترین سطح ممکن می‌رسد. در وهله دوم، آسیب‌پذیری‌های ناشی از استفاده از آب ناسالم، منجر به کاهش درآمد و قدرت خرید و همین‌طور افزایش فقر می‌شود. کاهش درآمد خانواده‌های آسیب‌پذیر از یک سو ناشی از پایین آمدن میزان بازده نیروی کاری آنها بوده و از طرف دیگر آنها ناگزیرند بخش زیادی از درآمد خود را از هزینه کردن در سایر بخش‌ها مستثنی کرده و صرف مبارزه با این معضل کنند. به همین دلیل است که امروز سازمان ملل حق دسترسی همگانی به آب سالم را جزیی از حقوق مهم و اساسی انسانی قلمداد می‌کند.

آب و توسعه بهداشت

امروز برای بهبود مدیریت منابع آبی و انعطاف‌پذیری بیشتر اقتصاد کشورها با میزان بارندگی‌ها و منابع آبی موجود، نیازمند سرمایه‌گذاری دولتی و بخش خصوصی هستیم. همچنین، دسترسی به آب آشامیدنی سالم، امروز یکی از مهم‌ترین مشکلات در بسیاری از جوامع توسعه‌نیافته محسوب می‌شود. بنابراین، با بهبود دسترسی به منابع سالم آب آشامیدنی، می‌توان شاهد رشد جدی اقتصادی و ارتقای بهداشت و سلامت در جوامع بود. همچنین، مزایای اقتصادی ناشی از بهبود و توسعه دسترسی به آب آشامیدنی را می‌توان به‌صورت فوری و بلندمدت مشاهده کرد. مزایای فوری و کوتاه‌مدت این اقدام را می‌توان در کاهش هزینه‌های درمان بیماری‌ها و همین‌طور صرفه‌جویی در زمان به دلیل داشتن امکانات بهداشتی و آشامیدنی در محل سکونت خلاصه کرد. زمان و هزینه صرفه‌جویی شده به دلیل شیوع کمتر بیماری‌ها و ارتقای سطح بهداشتی، به‌منزله رشد و توسعه بیشتر خواهد بود. بنا بر اعلام سازمان ملل، مزایای اقتصادی ناشی از دسترسی به اهداف توسعه هزاره سازمان ملل در بخش آب و بهداشت، سالانه 84 میلیارد دلار برآورد می‌شود. تنها در چین، میزان اتلاف سرمایه ناشی از تاثیر آلودگی آب بر سلامت مردم این کشور، تا اواخر دهه 90 میلادی، حدود 13 میلیارد و 400 میلیون دلار برآورد شد.

کمبود دسترسی به آب سالم و بهداشتی، سومین عامل ریسک برای سلامت افراد ساکن در کشورهای در حال توسعه محسوب می‌شود و سالانه جان بسیاری را می‌گیرد. به ‌عنوان مثال، بیماری اسهال، یکی از رایج‌ترین بیماری‌های ناشی از مصرف آب غیربهداشتی است که سالانه جان یک میلیون و 800 هزار نفر را می‌گیرد که از این بین، 90 درصد کودکان زیر پنج سال هستند که این مساله نیروهای فعال اقتصادی کشورهای در حال توسعه را به شدت کاهش می‌دهد و هزینه‌های درمانی بسیاری را نیز بر آنها تحمیل می‌کند.

آب و توسعه اقتصادی

مدیریت منابع آبی برای رشد و افزایش بازدهی بخش کشاورزی و غذایی بسیار ضروری است که این توسعه با دو چالش عمده روبه‌روست: نخستین چالش این است که لازمه رشد پایدار کشاورزی، بهبود استفاده موثر از منابع آبی و تطبیق میزان استفاده از آب برای کشاورزی با منابع آبی موجود در منطقه است. اما دومین چالش پیش‌رو این است که توسعه و رشد پایدار نیازمند حمایت از کشاورزان، دامداران و ماهیگیران در برابر بلایای طبیعی نظیر سیل یا نوسان در میزان بارندگی‌ها و خشکسالی است. از سوی دیگر، بخش کشاورزی و تولید مواد غذایی، به‌خصوص در کشورهای در حال توسعه، با فاصله بسیار زیاد با سایر بخش‌های تولیدی و مصرفی، بیشترین آب را استفاده می‌کنند. کشورهای در حال توسعه و توسعه‌یافته، به آب نیاز دارند تا از فعالیت‌ها و خدمات مورد نیاز برای تمامی جنبه‌های توسعه پایدار، حمایت و پشتیبانی کنند. توسعه اقتصادی و آب، از جنبه‌های مختلفی به شدت به‌ هم وابسته هستند. آب برای تولید اقتصادی یک منبع حیاتی و عاملی برای ایجاد مبادلات تجاری انواع کالاها و خدمات است. این ماده حیاتی همچنین یکی از ورودی‌های مهم برای تولید مواد غذایی و برق است؛ بنابراین، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های آب برای آزاد کردن تمامی ظرفیت‌های رشد اقتصادی امری حیاتی محسوب می‌شود. توسعه آب و منابع آبی با گذشت زمان، رفته‌رفته فواید خود را به کل اقتصاد تزریق می‌کند. سرمایه‌گذاری هوشمندانه در بخش زیرساخت‌های آب، برای تسهیل روند اصلاحات و تغییرات زیرساختی، ضروری است. اما میزان موفقیت‌آمیز بودن سرمایه‌گذاری در بخش آب را می‌توان با رشد پایدار اقتصاد و بخش‌های دیگری که از این سرمایه‌گذاری منتفع می‌شوند، سنجید. به‌ عنوان مثال، برخی کشورها ممکن است برای رشد اقتصاد خود، اولویت را در توسعه زیرساخت‌های تولید برق‌آبی و آبیاری ببینند. درهرصورت، بی‌توجهی به منابع آبی موجود و اهمال‌کاری در حفاظت از منابع حیاتی آب ممکن است به قیمت بازدهی پایین‌تر از حد انتظار این سرمایه‌گذاری‌ها تمام شود.

فرصت‌های اقتصادی ناشی از بهبود کاربری منابع آبی

چالش‌های آبی و اولویت‌های توسعه‌ای با گذر زمان تغییر می‌کنند. اما فواید برجسته آب به عنوان ابزاری برای خروج کشورها از فقر، بر لزوم تمرکز روی زیرساخت‌ها تاکید می‌کند تا بتوان بدین ترتیب ظرفیت‌های کامل لازمه رشد اقتصادی را در همان مراحل ابتدایی آغاز توسعه اقتصادی کشورها آزاد کرد. اما به‌محض اینکه سود سایر فعالیت‌های توسعه‌ای کاهش یافت، تمرکز باید کم‌کم به سمت ایجاد توانایی‌های انسانی و اداری تغییر یابد تا بازدهی منابع آبی ارتقا یابد و پایداری و امنیت اقتصادی و همین‌طور توسعه اجتماعی حاصل شود.