میان‌برهای جدید

شما مدتی است که مسوولیت سفارت هند در ایران را بر عهده دارید، سفارتی که در حوزه اقتصاد بسیار فعال‌تر از سایر سفارتخانه‌هاست. با توجه به تجربه‌ای که در این مدت به دست آورده‌اید و آنچه در مذاکرات و تعاملات دو کشور دیده‌اید، چشم‌انداز مراودات دو کشور را چگونه می‌بینید؟
از نظر من با توجه به تاکیدی که هر دو کشور دارند، چشم‌انداز توسعه روابط اقتصادی ایران و هند بسیار خوب است. به خاطر داشته باشید که دو کشور در دوران سخت تحریم‌های بین‌المللی همکاری اقتصادی داشتند. ما همکاری‌های اقتصادی مختلفی داشتیم و در قالب موافقتنامه‌های متفاوت اقتصاد دو کشور را به هم گره زدیم. در عرصه سیاسی نیز به یکدیگر نزدیک‌تر شده‌ایم. اکنون وضعیت تغییر کرده و فرصت‌های تازه‌ای نمایان شده است و ما هم به دنبال افزایش مراودات با ایران هستیم. این مساله به روشنی با حضور نخست‌وزیر هند در ایران نشان داده شد و چند موافقتنامه بسیار مهم نیز به امضا رسید. بعد از دیداری که نخست‌وزیر از ایران داشت ما کارهای زیادی برای پیگیری موافقتنامه‌های امضاشده داشتیم. هیات‌های تجاری زیادی بعد از آن سفر از هند به ایران آمده‌اند که تمرکز کاری‌شان روی به نتیجه رساندن توافقات بوده است.

هند یکی از بزرگ‌ترین مشتریان نفت ایران است که خرید نفت را هم اخیراً افزایش داده است. آیا هند علاقه دارد که این روند فزاینده را حفظ کند و سهم عمده‌ای از نیاز نفتی خود را از ایران تامین کند؟

البته. ما با دولت ایران در حال مذاکره هستیم که در حوزه هیدروکربن‌ها مراودات دو کشور را توسعه دهیم و به یک مشارکت جامع بین خریداران و فروشندگان دست پیدا کنیم. ما خوشحالیم که خرید نفت هند از ایران در حال افزایش است. در واقع اینکه ایران دارد به جایگاه و میزان صادرات نفتی که قبل از تحریم‌ها داشته برمی‌گردد، خوشحال‌کننده است. ما نسبت به ادامه این مسیر و افزایش صادرات نفت خام ایران به هند خوش‌بین هستیم. تقاضای هند برای انرژی رو به افزایش است و از این نظر به خرید نفت از ایران وابسته است.

ترجیح هند برای تامین نفت در بین کشورهای صادرکننده نفت کدام کشور است؟ می‌توانیم بگوییم هند ترجیح می‌دهد نیاز فزاینده‌اش را بیشتر از طریق ایران تامین کند؟
واقعیت این است که واردات نفت مانند هر کالای دیگری بستگی به جنبه‌های فنی و تکنیکی زیادی دارد و وابسته به زیرساخت‌ها و ملزومات در هند است. تا جایی که من اطلاع دارم ایران انواع مختلفی از نفت را تولید می‌کند و در عین حال بسیاری از پالایشگاه‌ها در هند به دلایل فنی و اقتصادی ترجیح می‌دهند نفت مورد نیاز خود را از ایران تامین کنند. نکته مهم دیگر اینکه در سطح دولت‌ها نیز ما علاقه‌مندیم که این همکاری توسعه و افزایش یابد. به طور مشخص هم من شخصاً فکر می‌کنم در این انتخاب مولفه‌های اقتصادی نقش اصلی را بازی می‌کنند.

علاوه بر نفت؛ هند به گاز نیز احتیاج دارد. مساله تامین گاز از ایران با کشیدن خط لوله صلح از طریق پاکستان مدت‌های مدیدی پیگیری شد اما به نتیجه نرسید و امروز به نظر می‌رسد باید این پروژه را تمام‌شده تلقی کرد. آیا هند مذاکراتی با دولت ایران برای خرید گاز به شیوه دیگری داشته است؟
بله، ایران بیشترین ذخایر گازی اثبات‌شده در دنیا را دارد. از طرفی مسائل جفرافیایی باعث شده است تا همکاری در این زمینه به نفع هر دو کشور ایران و هند باشد. ما در گذشته مذاکرات زیادی برای خرید و انتقال گاز با ایران داشتیم و پیشرفت بسیار خوبی هم در مذاکرات به دست آمد اما مشکلاتی جدی در این مسیر وجود دارد که باعث شد آنچه خواسته دو کشور و مورد توافق بود، اتفاق نیفتد. ما مذاکرات را ادامه می‌دهیم و می‌دانیم که ایران و هند هر دو از توسعه روابط در حوزه هیدروکربن‌ها سود می‌برند و به همین دلیل یک کارگروه مشترک ایجاد کردند. آخرین نشست این کارگروه؛ اواخر سال گذشته برگزار شد. در آوریل امسال وزیر نفت و گاز هند به ایران آمد و مذاکرات خوبی با آقای زنگنه وزیر نفت ایران داشت. هم‌اکنون در حال بررسی گزینه‌های مختلفی هستیم که گاز از طریق خط لوله از روی زمین؛ از زیر دریا یا به صورت گاز مایع (LNG) از ایران به هند منتقل شود. همچنین نگاهی به تکنولوژی‌های جدید داریم که اخیراً برای حمل و انتقال گاز ایجاد شده است. همان‌طور که گفتم تمام گزینه‌های ممکن را بررسی می‌کنیم و توجیه اقتصادی هر پروژه را می‌سنجیم تا در نهایت بتوانیم با دقت نسبتاً بالایی بفهمیم که نفع کشور ما و البته کشور شما به کدام طریق و با استفاده از کدام روش تامین می‌شود.

مساله تراز تجاری بین دو کشور هم به ویژه از طرف هند مطرح شده است. با توجه به خرید نفت هند از ایران؛ تراز تجاری بین دو کشور برای ایران مثبت است. زمانی هندی‌ها معتقد بودند که ایران باید در برابر خرید نفت؛ خرید کالا از هند را افزایش دهد. آیا این نگاه همچنان وجود دارد؟ و آیا هندی‌ها برنامه‌ای برای تولید و ارائه کالاهایی دارند که برای بازار ایران و مصرف‌کننده ایرانی جذاب باشد؟
البته که ما علاقه داریم روابط تجاری ایران و هند بیشتر تراز شود و اختلاف زیادی بین صادرات و واردات برای دو کشور نباشد. با این حال درک می‌کنیم که با توجه به واردات حجم بالای نفت خام از ایران؛ منطقی نیست که تراز تجاری دو کشور یکسان شود. این مطالبه عقلانی و واقعی نیست اما عقیده داریم که شکاف موجود بین مبادلات دو کشور هم نباید بیش از اندازه بزرگ شود به همین دلیل نگاه دو کشور نباید معطوف به یک سبد خاص و محدود کالایی برای مبادله باشد. در حال حاضر هر دو کشور کار روی امکان امضای توافقنامه تجارت ترجیحی را شروع کرده‌اند. همزمان با حضور نخست‌وزیر هند در ایران این کار کلید زده شد و هر دو کشور مسیری طولانی برای رسیدن به این توافق را طی کرده‌اند. در دیدار آقای مودی و دکتر روحانی تصمیم گرفته شد که این کار ظرف یک سال به نتیجه برسد. خوشحالم که می‌توانم اعلام کنم در اوایل این ماه یک هیات اقتصادی از ایران به هند رفت تا مذاکرات در خصوص توافقنامه تجارت ترجیحی را پیگیری کند. مذاکرات پیشرفت بسیار خوبی داشته و حوزه‌های گسترده‌ای از اقتصاد را دربر گرفته است و مسائل حل‌نشده اندکی باقی‌مانده است. لذا من فکر می‌کنم هر دو کشور می‌توانند امیدوار باشند که به زودی و طی ماه‌های آتی این قرارداد به امضا برسد.

برخی فعالان بخش خصوصی در مورد صادرات کالا به هند این گلایه را داشتند که هند از محصولات ایرانی تعرفه زیادی می‌گیرد. توافقنامه ترجیحی این مشکل را برطرف خواهد کرد؟‍
هدف از تدوین و انعقاد قرارداد تجارت ترجیحی بین دو کشور، تقویت و تحکیم رابطه و ترغیب فعالان اقتصادی به توسعه آن است. چالش پیش روی ایران و هند نیز تطبیق این قرارداد با ساختاری تجاری دو کشور برای ایجاد یک موقعیت برد - برد است. مفتخرم که بگویم مذاکرات اخیر به توافق روی چارچوب کلی تجارت ترجیحی منجر شده است و همان‌طور که گفتم بخش‌های زیادی از زمینه‌های تجارت بین دو کشور را دربر می‌گیرد و تنها چند حوزه محدود دیگر باقی‌مانده که باید مورد بررسی بیشتر قرار گیرد. کارشناسان دو کشور روی وجوه فنی این قرارداد کار می‌کنند تا نتیجه کلی برای هر دو طرف رضایت‌بخش باشد. بسته خروجی این تلاش‌ها مرتفع‌کننده مشکلات فعلی خواهد بود.

خارج از بحث نفت و گاز، هند توانایی صادر کردن چه کالاهایی به ایران دارد؟ کالاهایی که در بازار ایران هم برایش تقاضا وجود داشته باشد.
کالاهای زیادی در این دسته قرار می‌گیرند. محصولات کشاورزی مانند برنج از این دسته است. ایران برنج زیادی از هند می‌خرد و همچنین یکی از مقاصد عمده صادرات چای برای هندی‌ها ایران است. ما همچنین ماشین‌آلات مختلفی از جمله موتورسیکلت به ایران صادر می‌کنیم. فولاد در اشکال مختلف، سنگ‌آهن و برخی مواد شیمیایی از دیگر کالاهای صادراتی ما به ایران محسوب می‌شود. ایران به تعدادی از بزرگ‌ترین پتروشیمی‌های ما نفت خام می‌فروشد و در مقابل آنها محصولات نهایی خود را به ایران صادر می‌کند. این فرآیند البته مدتی به خاطر وجود تحریم‌ها دچار اشکال و وقفه شد اما اکنون با رفع تحریم‌ها، صنایع نفت و پتروشیمی مجدد خرید نفت خام از ایران را آغاز کرده‌اند و امیدوارم صادراتش را نیز از سر بگیرد. نمونه کالاهایی که اشاره کردم تنها بخشی از ظرفیت صادراتی هند به ایران است. کالاهای مهم دیگری هم وجود دارد که سهم عمده‌ای در صادرات هند به ایران دارد. مثلاً سویا که ابتدا برای روغن‌کشی و بعد به عنوان کنجاله برای خوراک دام استفاده می‌شود. در یک سال‌ و نیم گذشته با گران شدن قیمت سویای هند، خرید آن برای ایران به صرفه نبود و صادرات آن کاهش یافت اما اکنون دوباره این کالا در فهرست صادرات به ایران قرار گرفته است. فهرست کالاهای صادراتی بزرگ‌تر از این است که من اشاره کردم و هدف دو کشور از تدوین قرارداد تجارت ترجیحی نیز این است که تجارت بین دو کشور وسیع‌تر و متنوع‌تر شود.

برای تداوم روابط بلندمدت، دو کشور ایران و هند باید بیشتر درگیر مبادلات غیرنفتی شوند و پروژه‌های مشترک انجام دهند. تعدادی از اقتصاددانان ایرانی نیز معتقدند که هند می‌تواند بهترین شریک تجاری ایران در مقام قیاس با سایر کشورهای منطقه و حتی اروپا باشد. آیا این تفکر و ایده از طرف هند نیز معتبر و صادق است؟
قطعاً ما خوشحال می‌شویم که دو کشور بیشتر در حوزه اقتصاد با یکدیگر ممزوج شوند چون بخش‌های مکمل در اقتصاد دو کشور زیاد هستند. در تمامی نشست‌های وزیران و مقامات عالی دولت هند در مورد ایران و با حضور مقامات ایرانی روی این مساله تاکید شده است و برای رسیدن به این هدف توافقات زیادی بین دو کشور صورت گرفته است. سرمایه‌گذاری‌های مشترک یکی از اهداف اصلی دو کشور است. در زمینه حمل‌ونقل یک هیات هندی اخیراً به ایران آمده و به توافقاتی دست پیدا کرده است. دیگر توافقی که بین ایران و هند حاصل شده و در حال نهایی شدن است، اجتناب از دریافت مالیات مضاعف است. این دو قرارداد اخیر در کنار موافقتنامه تجارت ترجیحی برای بهبود روابط اقتصادی در بلندمدت، ابزارهایی بسیار قدرتمند و مناسب است. باز هم خوشحالم اعلام کنم که در زمان حضور نخست‌وزیر هند در ایران و دیدار با روحانی، وجوه فنی این قراردادها و چارچوب کلی آن در مذاکرات تعیین شده و به زودی شاهد نهایی شدن و اجرایی شدن آن خواهیم بود. این دو قرارداد می‌تواند در توسعه روابط ایران و هند بسیار موثر جلوه کند. تبادل هیات‌های تجاری بین دو کشور نیز می‌تواند بسیار موثر و کمک‌کننده باشد و هم‌اکنون می‌بینیم که هیات‌های تجاری بلندپایه بین دو کشور در رفت‌وآمد هستند.

فکر می‌کنید ایران و هند در چه حوزه‌هایی می‌توانند سرمایه‌گذاری مشترک داشته باشند؟ یا اگر بخواهید از سرمایه‌گذاران ایران برای فعالیت در هند دعوت کنید چه حوزه‌هایی را پیشنهاد می‌دهید؟
دولت فعلی هند حدود دو سال است که کار خود را آغاز کرده و نخست‌وزیر هند در این مدت محرک‌های ویژه‌ای برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی ارائه داده است که به طور نمونه می‌توان به بخش تولید اشاره کرد. ما قصد داریم که بخش تولیدات صنعتی را در هند توسعه دهیم و از این منظر کشور را به یک هاب منطقه‌ای تبدیل کنیم. همچنین در حوزه فناوری اطلاعات و صنایع دیجیتال مشوق‌های ویژه‌ای اندیشیده شده است. بسیار مشکل است که من بخواهم یک حوزه مشخص را برای سرمایه‌گذاری معرفی کنم. با این همه حوزه پتروشیمی را برای سرمایه‌گذاری مشترک مناسب می‌دانم. همچنین در حوزه زیرساخت‌ها در ایران جاده‌ها و راه‌های خوبی دیده‌ام و ما هم در هند در حال توسعه شبکه جاده‌ای خود هستیم و می‌توانیم در این حوزه همکاری مشترک داشته باشیم. زیرساخت‌ها، حمل‌ونقل و پتروشیمی می‌تواند حوزه‌های اصلی همکاری باشد. منطقه آزاد چابهار می‌تواند مکان خوبی برای سرمایه‌گذاری مشترک بین دو کشور باشد. بخش نفت و گاز نیز از گذشته مورد تاکید بوده است و اکنون هم کشور ما در میدان گازی فرزاد ب مشغول فعالیت است و قرارداد همکاری با ایران دارد.

کریدور جنوب به شمال و استفاده از این مسیر برای حمل کالاهای صادراتی هند به کشورهای شمال ایران به چه مرحله‌ای رسیده است؟
هدف اصلی ما در حال حاضر تکمیل کردن این مسیر است. در حال حاضر نیاز به اتصال راه‌آهن داریم. راه‌آهن رشت-آستارا و دیگر اتصالات لازم چه از طرف ایران چه دیگر کشورها در حال انجام است. چابهار در حال اتصال به زاهدان از طریق راه‌آهن است و همچنین به خط‌آهن سراسری در ایران متصل می‌شود. ما در نظر داریم که چابهار به نقطه اتصال ما به افغانستان و آسیای مرکزی تبدیل شود. آنچه در حال حاضر برای ما مهم است همکاری‌های نرم‌افزاری مانند بانکی، بیمه‌ای و هماهنگی پروتکل‌های تعرفه‌ای و گمرکی است. باید در این حوزه‌ها توافقات لازم و هماهنگی‌های مناسب صورت بگیرد تا بتوانیم به طور عملی کار را به سرانجام برسانیم. چالش امروز ما در این حوزه‌هاست. اگر امروز هر کسی بخواهد با استفاده از این مسیر کالاهایی را حمل و صادر کند به دلیل فراهم نبودن امکانات بانکی و بیمه و عدم‌هماهنگی‌های گمرکی با مشکل مواجه می‌شود. ما نیاز داریم خطوط کشتیرانی بیشتر و بهتری بین ایران و هند برقرار کنیم. این مسائل در بین گزینه‌های مورد مذاکره بین دو کشور قرار دارد و امیدواریم به زودی به نتیجه برسد.

فکر نمی‌کنید امور مربوط به توسعه و بهره‌برداری بندر چابهار به کندی پیش می‌رود؟
بستگی دارد که شما در چه دوره‌ای به روند توسعه بندر چابهار نگاه کنید. کارهای ابتدایی در بندر چابهار بسیار کند پیش رفت و به خاطر تحریم‌ها در کار آن وقفه افتاد. اما بعد از آن کار به خوبی پیش رفته و از میانه‌های سال قبل کار بسیار سرعت گرفته است. من در ماه آگوست سال گذشته به تهران آمدم. از ماه سپتامبر گذشته بدون فوت وقت جلسات و مذاکرات مهمی داشتیم و قراردادها را آماده کردیم تا در ابتدای سال جاری و در ماه می که نخست‌وزیر به تهران آمد؛ قراردادها آماده امضا باشد. امروز هم ما با سرعت بالایی در حال کار در چابهار هستیم. روی جزییات فنی و تکنیکی کار می‌کنیم و نیاز به تهیه برخی اسناد کیفیت و بهره‌برداری وجود دارد. هیات‌های ایرانی هم که به هند آمدند در این مورد مذاکراتی داشته‌اند. فکر می‌کنم برابر قراردادهای 24‌ماهه‌ای که بسته شده است، بندر چابهار آماده بهره‌برداری شود. ما امیدواریم که در زمان تعیین‌شده کار را به اتمام برسانیم در غیر این صورت با جرایم سختی که در قرارداد دیده شده روبه‌رو خواهیم شد.

این سوال بیشتر به تفکرات و تصورات دو طرف از یکدیگر برمی‌گردد. اینکه جامعه اقتصادی هند چه نگاهی به توسعه روابط با ایران دارد. با این پیش‌فرض که این انتقاد به ایرانی‌ها وارد است که بیشتر به دنبال مبادله با اروپا هستند. در مقابل هندی‌ها نیز تمایلی به کار مشترک با ایران ندارند و بیشتر وارد حوزه رقابت با ایران می‌شوند. نظر شما در این باره چیست؟
به موضوع جالبی اشاره کردید. اجازه دهید اول به بخش ساده ماجرا اشاره کنم. از نظر فرهنگی و ارتباط بین مردم دو کشور، رابطه ایران و هند بسیار کهن و باستانی است. دو کشور از نظر فرهنگی تبادلات گسترده‌ای داشته‌اند که آثار آن هنوز به جا مانده است. چالش پیش روی ما همان‌طور که شما در سوال اشاره کردید، نگاه دقیق‌تر دو طرف با تاکید روی ظرفیت‌های تجاری است. ما باید دو کشور را بهتر بشناسیم. رهبران دو کشور می‌توانند این پیام را به جامعه ایران و هند بدهند که دو کشور باید بیشتر با یکدیگر هماهنگ و ممزوج شوند. ما باید در حوزه اقتصاد با یکدیگر بسیار بیشتر همکاری کنیم و از این راه زمینه نزدیکی دو جامعه را بیشتر فراهم کنیم. اقتصاد زمینه و بستر این قرابت را به ما می‌دهد. در سطح سیاسی نیز می‌توانیم تفاهمات بیشتری داشته باشیم و از این حوزه نیز پیام همکاری و مشارکت به یکدیگر بدهیم. ما باید روی این مساله بیشتر کار کنیم. برای مثال در مورد چابهار باید بگویم که نباید آن را تنها به عنوان یک پروژه بندری دید. چابهار یک سمبل و نماد از همکاری ایران و هند است و پیام همکاری دو کشور را به بقیه منتقل می‌کند. چابهار به ویژه برای هندی‌ها ارزش ویژه‌ای دارد چون ثمره تلاش آنها را در ایران نشان می‌دهد. همان‌طور که اشاره کردم ما باید گام‌های بیشتری رو به جلو برداریم به ویژه در حوزه همکاری‌های مشترک. حوزه انرژی و هیدروکربن‌ها یکی از مناسب‌ترین بخش‌ها برای این کار است. ایران و هند نباید در این حوزه تنها به ایفای نقش فروشنده و خریدار بپردازند بلکه می‌توانند به عنوان شرکای انرژی یکدیگر شناخته شوند. ایران می‌تواند در صنعت پتروشیمی هند سرمایه‌گذاری کند. در مقابل هند هم بسیار علاقه‌مند است که صنایع بالادستی نفت ایران نقش داشته باشد. در نهایت فکر می‌کنم که رسانه‌ها در هر دو کشور می‌توانند نقش تسهیل‌کننده‌ای در این مسیر داشته باشند. می‌توانند بسیار به سیاستگذاران و فعالان اقتصادی ایران و هند برای بهبود روابط انگیزه بدهند.

پی‌نوشت:
از زحمات آقای محمدرضا بختیاری و آقای شهرام نقدیانی، در هماهنگی، تهیه و تنظیم این گفت‌وگو تشکر و قدردانی می‌شود.