چرا بازرگانی خارجی افت کرد؟

در سال‌های گذشته، به استثنای سال‌های 1391 و 1392،‌ که کشور با رکود عمیقی مواجه بود، هر سال با افزایش میزان تجارت خارجی کشور مواجه بوده‌ایم. به شکلی که در مقاطعی مانند سال‌های 1385 تا 1390 نرخ رشد صادرات کشور به رقم چشمگیر سالانه 20 درصد رسیده و در حول و حوش این رقم پایدار شده بود.

اما در سال جاری این روند رو به رشد با تغییرات اساسی مواجه شده است. بر اساس آمار گمرک ایران، صادرات کالاهای غیرنفتی با احتساب میعانات گازی طی پنج‌ماهه نخست سال ۱۳۹۴، با کاهش 32 /7درصدی در وزن و کاهش 79 /15درصدی در ارزش دلاری مواجه شده است. در همین دوره واردات کالایی نیز با کاهش 98 /15درصدی در وزن و کاهش 36 /19درصدی در ارزش کالا مواجه شده است.

با توجه به نیاز کشور به درآمدهای صادراتی از یک‌سو و تاثیر بسزای رونق تجارت خارجی در رشد اقتصادی کشور، لازم است دلایل این کاهش، واکاوی شود تا دست‌اندرکاران موضوع بتوانند با اتخاذ تدابیر مناسب، رونق را به این حوزه بازگردانند.

دلایل کاهش میزان صادرات را می‌توان در سرفصل‌های زیر دسته‌بندی کرد.

کاهش قیمت نفت خام

واقعیت این است که بخش اعظم آنچه در کشور به آن صادرات غیرنفتی گفته می‌شود، مستقیماً از نفت خام یا گاز تهیه می‌شود. براساس آمار منتشر‌شده از سوی گمرک ایران در سال 1393، بیش از 60 درصد محصولات صادراتی (از نظر ارزش) را سوخت‌های معدنی، روغن‌های معدنی و محصولات حاصل از تقطیر آنها؛ مواد قیری؛ موم‌های معدنی، محصولات شیمیایی آلی و مواد پلاستیکی و اشیای ساخته‌شده از این مواد تشکیل می‌دهند. سهم بخش‌های مختلف از کل صادرات در جدول 1 به نمایش درآمده است:

سهم بخش‌های مختلف از کل صادرات

بر این اساس، هرگونه افزایش یا کاهشی در قیمت نفت خام، به عنوان ماده اولیه ورودی این بخش‌ها، با فاصله زمانی بسیار کوتاهی خود را در قیمت این محصولات نمایش می‌دهد. مرور آمار منتشر‌شده در خصوص میزان صادرات کشور در پنج‌ماهه نخست سال نشان می‌دهد حدود 83 درصد از کاهش درآمدهای صادراتی کشور در این مدت، به دلیل کاهش قیمت میعانات گازی و محصولات پتروشیمی در بازارهای جهانی بوده است. این امر به تنهایی بیشترین تاثیر منفی را بر درآمدهای صادراتی کشور داشته است. متوسط قیمت یک تن کالای صادراتی هریک از این گروه‌ها، در دوره زمانی مورد نظر در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته، در جدول2 به نمایش درآمده است.

کاهش واردات چین

در سال‌های گذشته کشور چین، همواره یکی از مقاصد اصلی محصولات صادراتی ایران بوده است. این اتفاق به دلیل تقاضای موجود در صنایع در حال گسترش کشور چین به مواد اولیه و خام است که کشور ما هم به دلیل نوع و ترکیب محصولات صادراتی در زمره تامین‌کنندگان آن قرار گرفته است. اما براساس گزارش گمرک چین در ماه آگوست سال میلادی جاری حجم صادرات چین 5 /5 درصد افت داشته است، میزان واردات این کشور نیز افتی معادل 8 /13 درصد به خود دیده است. در این میان افت واردات محصولات اتحادیه اروپا 7 /21 درصد، ژاپن 2 /14 درصد، و ایالات متحده آمریکا 9 /5 درصد گزارش شده است. به دلیل کاهش حجم تجارت خارجی چین و به تبع آن کاهش نیاز به واردات مواد اولیه، بخش قابل توجهی از کالاهای صادراتی کشور بدون بازار مانده است. براساس آمار گمرک ایران، در پنج‌ماهه ابتدایی سال جاری صادرات کالایی ایران به چین از نظر وزنی 21 درصد و از نظر ارزشی 23 درصد افت داشته است. با توجه به سهم بیش از 30‌درصدی چین از بازارهای صادراتی کشور، این میزان کاهش در حجم و ارزش صادرات، به تنهایی در حدود 20 درصد تاثیر منفی را بر درآمدهای صادراتی کشور در این دوره داشته است.

علاوه بر این، کاهش تقاضا در بازار چین باعث کاهش قیمت این مواد در بازارهای جهانی نیز می‌شود. به عنوان مثال سنگ آهن که با در اختیار داشتن سه درصد از ارزش صادرات غیرنفتی در سال گذشته در صدر فهرست اقلام عمده صادراتی بدون احتساب بخش میعانات گازی و پتروشیمی، قرار داشته به دلیل کاهش قیمت در بازارهای صادراتی، با افت حدود 25درصدی در ارزش صادرات کلی مواجه شده است.

کاهش قیمت کالاهای عمومی

کاهش تقاضای جهانی برای کالاهای عمومی نظیر فلزات اساسی باعث افت شدید قیمت این اقلام در سطح بین‌المللی شده است. با توجه به اینکه بخش قابل توجهی از صادرات کشور ما مربوط به این قبیل کالاها نظیر فولاد، مس و روی است، کاهش قیمت از دو کانال از بین بردن حاشیه سود مورد نظر تولیدکننده و در نتیجه انصراف از صادرات و کاهش درآمدهای ارزی حاصل از صادرات است که باعث کاهش میزان و ارزش صادراتی این اقلام می‌شود. متوسط قیمت یک کیلو کالای صادراتی هریک از این گروه‌ها، در دوره زمانی مورد نظر در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته، در جدول3 به نمایش درآمده است.

کاهش تقاضا در بازار عراق

طی سال‌های پس از سقوط رژیم صدام، بازار عراق به جذاب‌ترین بازار برای محصولات مصرفی کشور ما تبدیل شد. اما از سال گذشته با ظهور داعش و تسلط این گروه بر بخش‌هایی از خاک عراق، اولویت‌های آن کشور از بازسازی اقتصادی به تامین امنیت تغییر پیدا کرد و علاوه بر آن بخش‌های قابل توجهی از بازار عراق از دسترس صادرکنندگان ایرانی خارج شده است. هر چند در دوره مورد نظر حجم و ارزش کلی صادرات به این کشور، افزایش پیدا کرده، اما افت بیش از 25درصدی در صادرات سیمان و سایر مصالح ساختمانی و افت بیش از 20درصدی در صادرات محصولاتی نظیر بیسکویت و شیرینی و شکلات و 30درصدی میوه‌های خوراکی را می‌توان به موضوع تغییر اولویت‌ها و کاهش تقاضا در بازار عراق نسبت داد.

همچنین دلایل کاهش میزان واردات را نیز می‌توان در سرفصل‌های زیر دسته‌بندی کرد.

کاهش تقاضا در صنایع داخلی به دلیل رکود

رکود اقتصادی فراگیر موجود در کشور عاملی است که هم بر حوزه صادرات و هم بر حوزه واردات تاثیرات منفی قابل توجهی برجا گذاشته است. براساس آمارهای رسمی در سال 1393 به جز صنعت خودرو، اغلب صنایع، به خصوص آنها که با بخش ساختمان در ارتباط بودند، با کاهش فروش مواجه شده بودند و در میان آنها تنها صنعت سیمان با افت تولید مواجه شد. اما در فصل بهار سال جاری، فروش سیمان به میزان 20 درصد، فلزات اساسی به میزان 16 درصد و کاشی و سرامیک به میزان 35 درصد، لاستیک به میزان 23 درصد و محصولات فلزی به میزان 24 درصد افت کرده است. شدت گرفتن افت فروش بر میزان تولید نیز اثر گذاشته است. به عنوان مثال در فصل بهار، تولید در کاشی و سرامیک به میزان 37 درصد، فلزات اساسی به میزان 28 درصد، سیمان به میزان 19 درصد و محصولات فلزی به میزان 17 درصد افت کرده است. این آمارها نشان می‌دهد افزایش موجود انبار در سال گذشته به علاوه نبود تقاضا برای تولیدات داخلی، میزان تقاضا را برای مواد اولیه و کالاهای واسطه‌ای که صنایع کشور به شدت به آنها وابسته است، کاهش داده و این کاهش تقاضا به خوبی در آمار واردات قابل مشاهده است.

کاهش قیمت کالاهای وارداتی

بخش قابل توجهی از واردات کشور مربوط به تامین اقلام استراتژیک مرتبط با تامین امنیت غذایی شهروندان است. در سال جاری، کالاهایی مانند گندم، جو، ذرت، دانه‌های روغنی و انواع کنجاله‌ها که در سالیان گذشته همواره در صدر اقلام وارداتی کشور قرار داشته‌اند، نسبت به سال گذشته با افت قیمت در بازارهای جهانی مواجه بودند و لاجرم ارز کمتری هم برای واردات این اقلام از کشور خارج شده است. کاهش 40درصدی واردات برنج و 70درصدی واردات گندم نیز در این موضوع تاثیرگذار بوده است. متوسط قیمت یک تن از این اقلام، در دوره زمانی مورد نظر در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته، در جدول 4 به نمایش درآمده است.

علاوه بر این بسیاری دیگر از اقلام وارداتی با کاهش قیمت در بازارهای جهانی مواجه شده‌اند. به عنوان مثال به دلیل کاهش قیمت مواد اولیه و افزایش رقابت در بازارهای جهانی، قیمت انواع لاستیک طی یک سال گذشته بیش از 45 درصد کاهش یافته است.

کاهش تمایل به بیش‌اظهاری ارزش واردات

واقعیت غیرقابل انکار این است که نظام دونرخی برای ارز مفسده‌برانگیز است. با توجه به تفاوت قیمتی قابل توجه (حدود 20 درصد) میان نرخ ارز در بازار آزاد و نرخ ارز مبادله‌ای در سال‌های گذشته تمایل زیادی برای دریافت ارز با قیمت مبادله‌ای برای واردات کالا و تبدیل بخشی از آن به ارز آزاد و استفاده از آن در میان واردکنندگان وجود داشت. اما محدود شدن فهرست کالاهای مشمول دریافت ارز مبادله‌ای از نیمه دوم سال گذشته، به تدریج زمینه بروز این مفسده را از بین برده و در نتیجه واردکنندگانی که در سال‌های گذشته به دنبال بیش‌اظهاری کالای وارداتی خود بودند، این بار درصدد یافتن راه‌هایی برای کم‌اظهاری کالاهای خود می‌گردند.