پول آلوده

برآورد می‌شود که 200 میلیون نفر در دنیا، مواد مخدر مصرف می‌کنند و دو میلیون نفر از آنها در ایران زندگی می‌کنند. رقم کمی به نظر می‌رسد. اما همین رقم پایین مصرف‌کنندگان مواد مخدر در ایران (در مقایسه با رقم جهانی) تجارتی را می‌گرداند که گردش مالی بالایی دارد و افراد مختلفی در آن سهیم‌اند. هیچ‌کس به‌درستی و روشنی نمی‌داند گردش مالی مواد مخدر و هزینه‌ای که مصرف مواد مخدر به اقتصاد ایران وارد می‌کند چقدر است. آخرین یافته‌ها و پژوهش‌هایی که در این زمینه انجام شده مربوط به 10 سال پیش است و از آن زمان به بعد کمتر کسی حاضر شده پای به تاریکخانه مواد مخدر و روانگردان‌ها بگذارد.

اولین بار، ستاد مبارزه با مواد مخدر، در سال 1378، نمایی کلی از هزینه مواد مخدر در ایران ارائه کرد. در آن زمان، جمع هزینه‌های مستقیم (هزینه‌های مبارزه با مواد مخدر) بالغ بر 113 میلیارد و 642 میلیون و 835 هزار و 999 تومان محاسبه شد.

یک سال بعد، فریبرز رئیس‌دانا، پژوهشی مستقل به سفارش سازمان ملل در این مورد انجام داد که در آن زمان قابل کاربرد عملیاتی بود اما امروز پس از گذشت سال‌ها، به دلیل تغییر الگوی مصرف و استراتژی بازار مواد مخدر که به سمت مواد مخدر صنعتی گرایش پیدا کرده، اندکی «سوخته» است. سال 1380، دبیرخانه ستاد مبارزه با مواد مخدر وارد کار شد و برآورد کرد که سرجمع هزینه‌هایی که مواد مخدر به اقتصاد ایران تحمیل می‌کند سه هزار میلیارد تومان است. در آرشیو روزنامه اطلاعات در سال 1383 اظهارنظری از علی هاشمی رئیس همین دبیرخانه موجود است که گردش مالی مواد مخدر را طی این سال، 4500 میلیارد تومان اعلام کرده است.

چرا این آمار، این همه کم و زیاد شده است؟

به نظر می‌رسد اصلی‌ترین دلیل بروز اختلاف در برآوردهای دقیق از هزینه‌های موجود در فرآیند مصرف مواد مخدر کشور،‌ تفاوت در تخمین تعداد مصرف‌کنندگان باشد. چنان که وزارت بهداشت در سال 1381، تعداد مصرف‌کنندگان مواد مخدر را سه میلیون و 760 هزار نفر اعلام کرد؛ اما چهار سال بعد، مسوولان ستاد مبارزه با مواد مخدر این آمار را رد کردند و از رقم دو میلیون‌نفری مصرف‌کنندگان خبر دادند.

اما فارغ از این ارقام، اقتصاد مواد مخدر چیست و چه هزینه‌هایی برای ایران دارد؟ این نوشتار تلاش می‌کند به این سوال پاسخ دهد. با این توضیح که استناد این گزارش، به ارقامی است که 10 سال پیش، منتشر شده است و از آن زمان تاکنون پژوهشی در این زمینه انجام نگرفته است.

هزینه مستقیم مصرف‌کننده

مصرف‌کننده مواد مخدر برای تهیه جنس مورد نیاز باید هم هزینه ایاب و ذهاب پرداخت کند و هم پولی بابت جنس مورد نیاز خود بپردازد. رقمی که برای این بخش محاسبه شده 42 هزار و 833 میلیارد ریال در سال 1383 است.

هزینه غیرمستقیم

ماهیت مواد مخدر به گونه‌ای است که علاوه بر هزینه‌های مستقیم مصرف، هزینه‌های غیرمستقیم نیز دارد. مبادله مواد مخدر در اقتصاد زیرزمینی، این میزان منابع را از سرجمع مبادلات اقتصاد ملی می‌کاهد. بنابراین در پژوهشی که در این باره انجام گرفته، میزان هزینه‌های غیرمستقیم مواد مخدر معادل هزینه‌های مستقیم محاسبه شده است.

هزینه‌های جنبی

اما بخش بزرگی از معتادان، علاوه بر اینکه دست به تهیه و مصرف مواد مخدر می‌زنند؛ به صورت همزمان و هر چند وقت یک بار با عوارض آن نیز دست به گریبان‌اند. در واقع پروسه درمان و بازتوانی معتادان، خود هزینه‌هایی جانبی بر اقتصاد ایران وارد می‌کند که رقم آن کم نیست. در محاسبه‌ای که انجام گرفته، 10 سال پیش، هزینه بهداشت و درمان معتادان هزار و 23 میلیارد ریال، هزینه ترک اعتیاد معتادان 500 میلیارد ریال، هزینه کاهش درآمد زندانیان مواد مخدر نزدیک به دو هزار میلیارد ریال، هزینه ملاقات زندانیان 70 میلیارد ریال و هزینه خانواده زندانیان مواد مخدر در ایام زندان هزار و 755 میلیارد ریال محاسبه شده است. مجموع این هزینه‌ها برای اقتصاد ایران طی سال 83 به 5196 میلیارد ریال رسیده است.

هزینه‌های غیرمستقیم جامعه

یک فرد معتاد، قادر به درست کار کردن و تولید ارزش افزوده برای اقتصاد یک کشور نیست. مصرف مواد، بهره‌وری کار را پایین می‌آورد، ساعت کاری فرد معتاد متفاوت است و بیکاری یکی از عمده‌ترین معضلات مواد مخدر محسوب می‌شود. مجموع این هزینه‌ها که بار آن به دوش کل جامعه است؛ بنا به محاسبات سال 1383 به 22 هزار و 285 میلیارد ریال رسیده است.

هزینه‌های جنبی جامعه

طیف وسیعی از هزینه‌ها در اینجاست. جایی که مرگ زودهنگام مصرف‌کنندگان، آسیب‌های اجتماعی از قبیل سرقت و طلاق و قتل و کاهش سرمایه زیربنایی و خسارات وارده بر گروه‌های تبهکاری را دربر می‌گیرد. در این بخش 5344 میلیارد ریال هزینه، به سرجمع هزینه‌ها اضافه شده است.

هزینه‌های مستقیم دولت

دولت در تقابل با مواد مخدر، با هر دو طرف عرضه و تقاضا روبه‌روست. در این بخش، سرجمع هزینه‌های دولت 4186 میلیارد ریال محاسبه شده که عمدتاً در بودجه سال 1383 گنجانده شده است.

هزینه غیرمستقیم دولت

مواد مخدر با کاهش مشارکت اجتماعی، شرایطی را در اقتصاد به وجود می‌آورد که درآمد دولت را کاهش می‌دهد. عمده کاهش درآمدی در بخش مالیات‌ها اتفاق می‌افتد. در سال 1383 بالغ بر 7958 میلیارد ریال، مالیات دولت کاهش پیدا کرده است. آن‌گونه که محاسبه شده، سه هزار واسطه خرید و فروش مواد مخدر در این سال، بالغ بر 350 میلیون ریال درآمد داشته‌اند. 60 هزار واسطه هر کدام سالانه 75 میلیون ریال درآمد داشته‌اند. 120 هزار حمل‌کننده هر یک مبلغ 88 میلیون ریال در سال درآمد به دست آورده‌اند. فروشندگان خیابانی نیز 390 هزار نفر بوده‌اند که رقم کل درآمد آنها 1946 میلیارد ریال بوده است. با احتساب این موارد، رقم هزینه غیرمستقیم دولت در سال 1383 سر به 12 هزار و 919 میلیارد ریال زده است.

هزینه‌های جنبی

دولت با مراقبت‌های پزشکی و درمانی، حمایت از خانواده معتادان، کمک‌ها و اقدامات بین‌المللی و گسترش اقدامات قهری بالغ بر 6708 میلیارد ریال نیز در این بخش هزینه کرده است.

هزینه مصرف‌کنندگان

حال به سراغ کل هزینه‌ای می‌رویم که مصرف‌کنندگان مواد مخدر در سال 1383 داشته‌اند. رقم کل این هزینه‌ها 48 هزار و 30 میلیارد ریال محاسبه شده است. 89 درصد از این هزینه‌ها، مستقیم و 11 درصد هزینه‌ها جنبی بوده است.

جمع هزینه‌های جامعه

در این بخش، طی سال 1383 معادل 27 هزار و 629 میلیارد ریال هزینه شده است که 81 درصد آن مربوط به هزینه‌های غیرمستقیم جامعه و مابقی هزینه‌های جانبی بوده است.

جمع کل

در سال 1383 بالغ بر 99 هزار و 472 میلیارد ریال بابت مواد مخدر در ایران هزینه شده است. این پژوهش عنوان می‌کند که در سال 1383 هزینه سرانه مواد مخدر در ایران 3900 دلار بوده است که در مقایسه با درآمد سرانه کشور در آن سال (هزار دلار) حدود چهار برابر است. به عبارت دیگر، چهار برابر درآمد سرانه‌ای که به هر ایرانی تعلق دارد؛ در این سال صرف هزینه‌های مواد مخدر شده است. 10 سال از زمانی که این پژوهش انجام گرفته می‌گذرد و حالا رقم 10 هزار میلیارد‌تومانی برای گردش مالی مواد مخدر در ایران ارائه شده است. آیا با نگاهی به گذشته، می‌توان این رقم را باور کرد؟