گنجینه‌های غصبی

در روزهای اوج بحران کم‌آبی، برآوردها نشان می‌دهد تنها در تابستان امسال در بازار آب چاه‌های غیرمجاز قابلیت جابه‌جایی بیش از هشت هزار میلیارد تومان وجود داشته است. آن طور که تابستان سال گذشته اقتصادنیوز در یک گزارش میدانی به موضوع فروش آب چاه‌ها در مناطق روستایی مرکز کشور پرداخته بود برای هر ساعت آبیاری باغ‌ها در این مناطق رقمی حدود 12 هزار تومان پرداخت می‌شود. این رقم حاکی از آن است که هر چاه موجود در مناطق مرکزی ایران قابلیت درآمدزایی روزانه 288 هزار تومان و ماهانه هشت میلیون و 640 هزار تومان را دارد. اگر تنها برای فصل تابستان هم این رقم محاسبه شود می‌توان برآورد کرد که در 93 روز تابستان امسال قابلیت درآمدزایی هر چاه 803 میلیون تومان وجود داشته است. این در حالی است که به گفته محمد حاج‌رسولی‌ها، مدیرعامل شرکت مدیریت منابع آب ایران بیش از 300 هزار چاه غیرمجاز در کشور وجود دارد. بدین ترتیب می‌توان تخمین زد این 300 هزار چاه غیرمجاز تنها اگر در تابستان امسال فعال بوده‌اند قابلیت تبادل بیش از 240 هزار میلیارد تومان به واسطه آب را داشته‌اند.

سه سال اداره کشور با پول‌های آب چاه‌های غیرمجاز

در مورد بزرگی گردش مالی آب‌های چاه‌های غیرمجاز می‌توان این میزان را با درآمدهای نفتی کشور مقایسه کرد. آن طور که اخیراً محمدباقر نوبخت در قامت سخنگوی دولت سخن گفته بود، میزان درآمدهای نفتی سالانه کشور به 24 میلیارد دلار رسیده و کشور با 24 میلیارد دلار در حال اداره شدن است. 17 آذرماه سال گذشته نوبخت در یک برنامه تلویزیونی گفته بود: ما روزهایی را سپری نمی‌کنیم که 700، 800 میلیارد دلار به اقتصاد ایران وارد شده، ما در حال حاضر باید کشور را با 24 میلیارد دلار اداره کنیم. با احتساب هر دلار سه هزار تومان می‌توان برآورد کرد در حال حاضر کشور با 72 هزار میلیارد تومان در حال اداره شدن است. مقایسه درآمدهای چاه‌های غیرمجاز با درآمدهایی که اکنون کشور با آن اداره می‌شود حاکی از این است که با پول‌هایی که بابت آب‌های چاه‌های غیرمجاز مبادله می‌شود حداقل می‌توان سه سال ایران را اداره کرد. حال معلوم است در چنین شرایطی ارزش هر کدام از این چاه‌ها به میلیاردها تومان برسد. در این مورد محمدحسین کریمی‌پور، مشاور رئیس اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران می‌گوید: «اکنون به شهرستان انار در استان کرمان بروید و وضعیت را ببینید. فکر می‌کنید قیمت یک حلقه چاه آب در این شهرستان چقدر است؟ اگر همین امروز در شهرستان انار استان کرمان یک چاه با دبی 30 لیتر در ثانیه داشته باشید من همین الان از شما 10 میلیارد تومان می‌خرم. اگر این چاه در عمق باشد من همین الان این چاه را از شما دو میلیارد تومان می‌خرم و اصلاً زمین و باغ شما را هم نمی‌خواهم، تنها برای چاه شما این میزان پول می‌دهم. پس مردم یاد گرفته‌اند یک چاه یک یا دو یا 10 میلیاردتومانی را با تجاوز به قانون و گردن‌کلفتی و دادن رشوه‌های خرد و ریز به مامورانی که مراجعه می‌کنند به دست بیاورند و گویی که سیستم مربوطه در کشور هم به تنها چیزی که جدی نگاه نمی‌کند، موضوع ثبات آب است. چرا که چند سال بعد نماینده محترم مجلس موقع نزدیک شدن به انتخابات چاه‌های غیرمجاز را مجاز می‌کند.»

یک چاه یکجا چند؟

در همین مورد باشگاه خبرنگاران جوان هم بیستم خردادماه امسال در گزارشی صوتی به بررسی خشک شدن قنات‌ها از سویی و داغ شدن بازار چاه‌های عمیق غیرمجاز از سوی دیگر پرداخت. در این گزارش به فروش یک حلقه چاه آب شش اینچ به قیمت 50 میلیون تومان اشاره می‌شود که این رقم از ارزان‌ترین چاه‌های عنوان‌شده در این گزارش است. در همین گزارش فردی ارزش چاه‌های منطقه شهریار را 800 میلیون تومان عنوان می‌کند و سپس به تجارت آب در روستای کناس سفلی از توابع بخش حسن‌آباد شهرستان اقلید استان فارس اشاره می‌شود که فردی چهار حلقه چاه آب دارد و هرکدام را با قیمت 20 میلیون تومان می‌فروشد. در همین مورد محمد درویش، مدیرکل دفتر آموزش و مشارکت مردمی سازمان حفاظت محیط‌زیست نیز می‌گوید: در سفر اخیرم به منطقه اردکان (در استان یزد) دیدم که هر چاه آبی را با مبالغ تا چهار میلیارد تومان خریدوفروش می‌کنند. این باعث می‌شود کشاورز کار خود را که حتی کشت پسته باشد کنار بگذارد و آن پول چاه را در بانکی بگذارد و با سود آن خیلی راحت زندگی کند. اما کاربرد این چاه‌ها چه می‌تواند باشد و مشتریان این چاه‌ها چه کسانی هستند؟ در این مورد نیز درویش توضیح می‌دهد که افرادی برای بهره‌برداری از آب این چاه‌ها در کارخانه‌های فولادسازی، ساخت سفال و آجر و سیمان‌سازی یا حتی بخش معدن این چاه‌ها را می‌خرند.

از سوی دیگر تجارت آب یا خود این چاه‌ها چندان هم غیررسمی به نظر نمی‌رسد. البته اگر این چاه‌ها مجوز داشته باشند یا سنددار باشند که خیلی راحت‌تر خریدوفروش می‌شوند. این کار حتی از طریق آگهی اینترنتی نیز امکان‌پذیر است. همان طور که در یکی از سایت‌ها فروش تنها 18 ساعت آب یک چاه عمیق با پنج هکتار زمین، شش اینچ آب‌دهی و زمین مرغوب بابت کشاورزی در یکی از دشت‌های منطقه خارطوران، شهرستان شاهرود با سند شش‌دانگ آگهی شده و قیمت آن را 40 میلیون تومان درج کرده‌اند. مراجعه به آگهی‌های فروش باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی و حتی بنگاه‌های اقتصادی‌ای مانند واحدهای پرورش انواع دام نشان می‌دهد که یکی از امتیازهای ویژه این مکان‌ها داشتن چاه آب یا حتی داشتن حق برداشت مثلاً یک‌ساعته آب در روز است. در واقع این موضوع امتیازی است برای فروش گران‌تر این زمین‌ها و واحدهای کشاورزی یا صنعتی.

مقایسه قیمت چاه و باغ

با این حال فروش مجزای این چاه‌ها هم رونق خاص خودش را دارد و به نظر می‌رسد در مناطق مختلف این چاه‌ها با قیمت‌های متفاوتی خریدوفروش می‌شوند. از سوی دیگر مقایسه ارزش این چاه‌ها و آب‌های آنها با قیمت زمین‌ها و باغ‌های اطراف شهر تهران که در مقایسه با دیگر استان‌های کشور هنوز جزو خشک‌ترین مناطق کشور محسوب نمی‌شود قابل توجه است. مثلاً در همان نقطه از تهران که یک حلقه چاه آب بیش از 800 میلیون تومان ارزش دارد یک قطعه باغ به مساحت دو هزار متر تنها 320 میلیون تومان قیمت‌گذاری شده است. در واقع به نظر می‌رسد مثلاً در یک نقطه از کشور یک حلقه چاه آب 5 /2 برابر ارزش یک زمین دو هزارمتری است. آن طور که اقتصادنیوز هم گزارش داده هر متر باغ در شهریار 160 هزار تومان است که با احتساب این رقم هم می‌توان برآورد کرد که یک حلقه چاه در شهریار معادل پنج هزار متر باغ در این منطقه است. این نسبت در مناطق دیگر اطراف تهران نیز قابل توجه است. برآوردها با توجه به قیمت هر متر زمینی که اقتصادنیوز بیستم مردادماه امسال منتشر کرده نشان می‌دهد با فروش یک حلقه چاه در شهریار می‌توان هشت هزار متر باغ در هشتگرد یا 6666 متر باغ در سهلیه کرج یا 6153 متر باغ در وادان دماوند یا 4324 متر باغ در آبسرد دماوند یا 3636 متر باغ در طالقان یا 2666 متر باغ در ملارد یا 1818 متر باغ در طاووسیه کرج یا 490 متر باغ در منطقه هنزک لواسان خرید. همه این آمارها نشان می‌دهد باغ‌های اطراف تهران نسبت به چاه‌های این مناطق چقدر کم‌ارزش‌ترند. شاید به همین واسطه هم هست که در برخی از شهرستان‌های کم‌آب مانند مناطق مرکزی ایران هنگام معاملات بر سر این چاه‌ها فرد خریدار حتی اشاره‌ای به ارزش خود باغ یا زمین نمی‌کند و تنها بر سر قیمت چاه آب چانه‌زنی انجام می‌شود. با این حال وجود این چاه‌های ارزشمند در باغ‌ها و زمین‌ها در حالی است که بخشی از آنها اصلاً پروانه بهره‌برداری ندارند اما در سال‌های اخیر مسدود نشده‌اند. چاه‌هایی که به گفته برخی از مقامات مسوول هنگام مسدود کردن آنها مردم منطقه مقاومت‌هایی را از خود نشان می‌دهند که در نهایت از تخریب و مسدود کردن آن چاه‌ها ممانعت به عمل می‌آید. تعداد آنها نیز همچنان به نظر می‌رسد صعودی باشد که در پایان دولت هشتم 100 هزار حلقه بود و اکنون سه برابر آن رقم شده است.