خوشه‌های طلا

گندمزارهای کردستان 500 تا 540‌ هزار هکتار از مساحت یک ‌میلیون و 100 هزار هکتار زمین‌های زراعی کردستان را تشکیل می‌دهد. استانی که از نظر تولید خوشه‌های طلایی گندم در یک دهه گذشته در رده چهارم و پنجم کشوری و بعد از استان‌های فارس، خوزستان، گلستان و کرمانشاه بوده است. آن‌طور که آمارها می‌گویند اگر سالانه به‌طور متوسط 13 میلیون تن گندم در شرایط آب‌وهوایی نرمال از گندمزارهای کشور برداشت شود؛ 750 هزار تن از آن سهم دشت‌های کردستان و نتیجه رنج 113 هزار بهره‌بردار گندم‌کار کردستانی است که از دل خاک دو و نیم برابر نیاز داخل استان گنج می‌آفریند.

شهرستان سنندج با مساحتی معادل 2906 کیلومترمربع تقریباً 3 /10 درصد از وسعت استان کردستان را به خود اختصاص داده است (سازمان برنامه و بودجه استان کردستان: 1375، 1). بر اساس سرشماری عمومی سال 1390 جمعیت این ناحیه 450167 نفر، و دارای 2 بخش، 10 دهستان و 194 روستا بوده است (مرکز آمار ایران). از کل اراضی مزروعی سنندج بخش اعظم آن اراضی دیم بوده است، به‌طوری که در سال 1393 سطح اراضی زراعی 52527 هکتار بود و از این مقدار 47387 هکتار برابر با 2 /90 درصد کل اراضی، کشت دیم بود (سرشماری عمومی کشاورزی سال 1393). علت اصلی گسترش کشت دیم در منطقه بارندگی مناسب و وجود ناهمواری‌های جغرافیایی و دشواری در انتقال و تامین آب بخش زیادی از اراضی بوده و مهم‌ترین محصولات کشاورزی منطقه غلات بوده‌اند و در میان غلات کشت گندم در جایگاه نخست قرار داشته است. در میان نواحی مختلف کردستان شهرستان سنندج به عنوان یکی از بزرگ‌ترین مراکز کاشت و تولید گندم بوده است (خسروی، 1385: 90-88).

بررسی تاریخی چگونگی سطح کاشت و میزان تولید گندم دیم در سنندج به علت نبود آمارهای دقیق به بیش از چند دهه بازنمی‌گردد، لذا در این مقاله محدوده زمانی از سال 1361 است. در سال 1361 سنندج از نظر تقسیمات اداری شامل بخش‌های دیواندره و کامیاران بود، بنابراین اراضی کشاورزی این نواحی نیز در زمره اراضی مزروعی سنندج محسوب می‌شد و بر سطح کشت و مقدار تولید این محصول و ارزیابی آن با نقاط دیگر تاثیر زیادی می‌گذاشت. در سال 1361 سطح کشت گندم دیم در منطقه 72000 هکتار و میزان تولید آن 40000 تن بود، به عبارت دیگر در هر هکتار 8 /1 تن گندم دیم تولید می‌شده است. به‌طور کلی 18 درصد سطح کشت گندم دیمی استان و 18 درصد تولید آن به این ناحیه اختصاص داشت که پس از شهرستان‌های بیجار و قروه در رتبه سوم قرار داشت (سازمان برنامه و بودجه کردستان، 1361: 97). در سال زراعی 1365-1364 اراضی مزروعی این ناحیه 228396 هکتار بود که از این مقدار، سطح کشت اراضی دیم 96590 هکتار بود که 74000 هکتار آن به گندم دیم اختصاص داشت، به عبارت دیگر 6 /76 درصد اراضی دیم و 3 /32 درصد کل اراضی زیر کشت را در‌بر می‌گرفت. بر اساس این داده سنندج در سال زراعی 1365-1364 از لحاظ کشت گندم دیم در رتبه سوم قرار داشت (استانداری کردستان، دفتر مطالعات اقتصادی- اجتماعی، 1367: 236-233). در سال 1367 سنندج با سطح کشت 126924 هکتار گندم دیم تقریباً 30 درصد سطح کشت گندم دیم استان را به خود اختصاص داده بود که از این نظر در جایگاه اول قرار داشت، مقدار تولید این محصول نیز 66227 تن برابر با 9 /1 تن در هر هکتار بود. این شهرستان 25 درصد گندم دیم استان را تولید می‌کرد که پس از قروه در جایگاه دوم تولید گندم دیم قرار داشت، بنابراین داده‌ها اگرچه سنندج از لحاظ سطح کشت بیشترین مقدار اراضی کشت گندم دیم را شامل می‌شد، اما در زمینه تولید در رتبه دوم قرار گرفته بود که نشان‌دهنده مقدار تولید کمتر از اراضی مزروعی در واحد سطح (هر هکتار) بود (سرشماری عمومی کشاورزی سال 1367). در دهه 60 اقدامات موثری به منظور مکانیزاسیون اراضی دیم و افزایش سطح بهره‌وری محصولات صورت گرفت که بخش اعظم آن به منظور حفظ رطوبت خاک با استفاده از دستگاه‌هایی همانند گاوآهن قلمی، پنجه غازی و کولتیواتور بود. با توجه به اینکه اراضی دیم دارای سطح گسترده‌تری نسبت به اراضی آبی بودند استفاده و گسترش دستگاه‌های مکانیزه کشاورزی آسان‌تر بود (مهندسین مشاور تام و دیگران، 1378: 250). در سال 1372 سطح زیر کشت گندم دیم در سنندج 70000 هکتار بود که 19 درصد کل اراضی زیر کشت گندم دیم استان را تشکیل می‌داد و میزان تولید آن 76689 تن بود. بنابراین در هر هکتار 09 /1 تن در هر هکتار محصول به دست آمده است و از این نظر سنندج در سطح استان در رتبه سوم قرار داشت (مرکز آمار ایران).

با توجه به اینکه شهرستان‌های کامیاران و دیواندره در سال 1373 از سنندج جدا شدند (فریدی مجید، 1390: 147) اراضی کشاورزی این دو ناحیه جزو سنندج محسوب نمی‌شد، در نتیجه سطح کشت اراضی این منطقه نسبت به سال‌های پیش کاهش یافت. در سال زراعی 1375-1374 سنندج دارای 56218 هکتار اراضی بود که از این مقدار 34291 هکتار اراضی دیم بود، به عبارت دیگر 70 درصد از اراضی سنندج به صورت دیم کشت می‌شد (مهندسین مشاور تام و دیگران، 1378: 84). در سال زراعی 1375-1374 از 30165 هکتار اراضی زیر کشت محصولات زراعی و باغی دیم 20740 هکتار زمین برابر با 76 /68 درصد به گندم دیم اختصاص داشت که از نظر سطح کشت گندم دیم در منطقه در رتبه ششم قرار گرفته بود (مهندسین مشاور تام و دیگران، 1378:153). با توجه به این مقدار سطح کشت، میزان برداشت آن در هر هکتار 635 کیلوگرم و در مجموع 13170 تن بود (همان، 1378: 279). در سال 1378 سطح زیر کشت گندم دیم 14366 هکتار و میزان تولید 4857 تن بود که برابر با 338 کیلوگرم در هر هکتار می‌شد، با توجه به اینکه میزان تولید این محصول در واحد سطح در کل استان 427 کیلوگرم بود. سنندج در این سال زراعی در زمینه تولید این محصول در هر هکتار جایگاه هفتم را به خود اختصاص داده بود (مرکز آمار ایران).

در سال 1382 سطح کشت اراضی گندم دیم سنندج 15476 هکتار و میزان تولید آن 14544 تن برابر با 9 /0 تن در هکتار بود. سنندج از نظر سطح کشت این محصول در جایگاه پنجم و از نظر تولید در رتبه ششم قرار داشت (سرشماری عمومی کشاورزی سال 1382). در سال 1393 سطح اراضی زراعی منطقه 52527 هکتار بود که 46946 هکتار آن اراضی دیم بود و از این مقدار 26453 هکتار به کاشت گندم دیم اختصاص داشت (سرشماری عمومی کشاورزی سال 1393). بر اساس داده‌های مذکور پس از جدا شدن شهرستان‌های کامیاران و دیواندره از شهرستان سنندج علاوه بر کاسته شدن از سطح کشت گندم مقدار تولید آن در واحد سطح نیز کاهش یافته است، در نتیجه می‌توان استنباط کرد که اراضی باکیفیت و مستعد کشت گندم دیم در دو ناحیه مذکور قرار داشته است یا اینکه کاهش میزان بارندگی‌های سالانه موجب کاهش مقدار تولید شده است. به علاوه، ناهمواری‌های جغرافیای منطقه موجب شده است استفاده از دستگاه‌های مکانیزه کشاورزی غیرممکن یا محدود شود. سطح کشت بالای گندم دیم موجب شده که زارعان برای افزایش سطح برداشت محصول و بهبود کشاورزی به تناوب گندم -آیش- دیم روی آورند (مهندسین مشاور تام و دیگران، 1378: 168). با توجه به اهمیت کشت گندم دیم و مقدار تولید آن در سنندج برنامه‌ریزی‌های زیادی صورت پذیرفته است، طبق آن در سال 1388 در حوزه گسترش سطح اراضی دیم تلاش شد که سطح کشت گندم دیم به 22432 هکتار و در سال 1393 به 22415 هکتار و در سال 1400 به 22618 هکتار برسد (مهندسین مشاور تام و دیگران، 1378: 316-304). با توجه به داده‌های سرشماری کشاورزی سال 1393 سطح کشت گندم دیم از مقدار پیش‌بینی‌شده بیشتر است، اما میزان تولید این محصول نسبت به دو دهه قبل کاهش یافته است.