خال‌های سیاه روی اطلس آبی ایران

نقشه ایران را برخی شبیه یک گربه دانسته‌اند؛ با این حال می‌توان آن را شبیه یک پلنگ نیز رنگ‌آمیزی کرد. کافی است نقاطی از کشور را که ساکنان آن به آب لوله‌کشی سالم دسترسی ندارند رنگ‌آمیزی کرد تا نقشه‌ای پر از خال و خط به دست آید. گرچه ایران از رودخانه‌های پرآبی در برخی استان‌ها برخوردار است و از شمال و جنوب به دریا و دریاچه‌ای بزرگ متصل است، وضعیت آبی خوشایندی ندارد. کشور ما از نظر اقلیمی و جغرافیایی در یک منطقه نیمه‌خشک و خشک قرار گرفته است، اما بی‌توجهی به محیط زیست و انتشار آلاینده‌های مختلف از جمله استفاده بی‌رویه از کودها و سموم دفع آفات و بیماری‌های نباتی در بخش کشاورزی و همچنین ورود فاضلاب‌های خانگی شهری و روستایی یا نفوذ پساب بعضی کارخانه‌ها به لایه‌های زمین‌شناسی به مرور زمان موجب می‌شود به تدریج این آلودگی‌ها به سفره‌های آب زیرزمینی نشت و آنها را به شدت آلوده کند. به گفته شماری از کارشناسان علوم زیستی، افزایش مصرف سوخت‌های فسیلی توسط وسایل نقلیه و کارخانه‌ها و ورود دود و غبار حاوی آلاینده‌هایی نظیر سرب، گوگرد و دی‌اکسید کربن به جو نیز در تشدید این مشکل بی‌تاثیر نیست چون وقتی این مواد آلاینده با آب باران شسته شود، بانفوذ در زمین آلودگی آب‌ها را هم موجب می‌شود.

رستم تشنه‌لب

یکی از استان‌هایی که به دلیل پراکندگی جغرافیایی و کمبود منابع آب در صدر جدول قرار دارد، سیستان و بلوچستان است. با این حال کم‌برخورداری این استان از رسانه‌های جمعی، مانع انعکاس کامل واقعیت‌های این استان شده است. نگارنده در سفرهای کاری خود مناطقی از این استان را مشاهده کرده که آب‌های دارای آلودگی شدید قابل مشاهده را نیز به اجبار برای نوشیدن مصرف می‌کردند با این حال حساسیت چندانی نسبت به آلاینده‌های فاقد بو، رنگ و مزه در این مناطق وجود ندارد. سرزمینی که روزگاری دلاوران ایران‌زمین مانند رستم در آن به پیکار بر‌می‌خاستند و شکارگاه و آبخورهای خوشایند آن در شاهنامه به تصویر کشیده شده، اکنون با وضعیت کم‌آبی مواجه است و از آلودگی شدید منابع آب رنج می‌برد.

آلودگی نفتی در سرچشمه‌های معدنی

این روزها آب‌های معدنی متعددی با شعار برگرفته شدن از سرچشمه‌های زاگرس در استان چهارمحال و بختیاری در تهران به فروش می‌رسد؛ این در حالی است که این استان نیز اکنون بر‌خلاف وضعیت چنددهه پیش، از مشکل آلودگی آب آشامیدنی رنج می‌برد. چندی پیش شاهد شیوع بیماری‌های ناشی از آلودگی آب در این استان بودیم. آزمایش‌ها نشان داد رود سر‌خون دچار آلودگی شدید نفتی شده است. از نشت نفت به عنوان علت اصلی آلودگی آب چشمه سرخون یاد شد و وعده داده شد این مشکل ریشه‌کن شود. این اتفاق افتاد ولی همچنان شاهد آلوده بودن این رودخانه با برخی از سموم شیمیایی هستیم.

اختفای سیاهی زیر سفیدی دماوند

براساس آمارهای موجود 1500 کیلومتر شبکه فرسوده آب شهری و فرسودگی 20‌درصدی تاسیسات آب روستایی در استان مازندران، عامل اصلی نشت آلودگی به شبکه آب آشامیدنی این استان است. شهروندان مازندرانی روزانه به‌طور میانگین 276 لیتر آب مصرف می‌کنند که 126 لیتر بیشتر از الگوی مصرف آب کشور است. مشکلات بخش آب شهری در این استان و کم‌توجهی به کیفیت آب آشامیدنی نیز موجب انتقاد اهالی این استان شده است. از دید آنها آلودگی و غیربهداشتی بودن آب نقش تاثیرگذاری در شیوع بیماری‌های ویروسی و عفونی دارد. منبع آب شرب شهر ساری مستقیماً به لوله‌های مصرف متصل است و هیچ تصفیه‌ای صورت نمی‌گیرد و زنگ‌زدگی لوله‌ها باعث زردی آب شرب شده که از لحاظ بهداشتی مضر است. نزدیکی چاه‌های آب آشامیدنی به سطح زمین و چاه‌های فاضلاب نیز وضعیت نامطلوبی را در این استان ایجاد کرده که نتیجه اصلی آن، بالا بودن نیترات در آب مازندران است.

شهر آب شور

آب قم که یکی از شورترین شبکه‌های آب کشور را تا چند سال پیش به خود اختصاص داده بود، اکنون به مدد تصفیه‌خانه مدرن، شوری را پشت سر گذاشته است؛ اما این شبکه فقط به شهر قم اختصاص دارد و مناطق پیرامونی در استان قم، از آن بی‌بهره‌اند. افزایش شدید صنایع آلاینده و تراکم جمعیت شدید، کاهش کیفیت آب آشامیدنی در این مناطق را به ارمغان آورده است و به همین دلیل، بسیاری از ساکنان آنها، از ایستگاه‌های آب شیرین نصب‌شده در قم برای تامین آب آشامیدنی خود استفاده می‌کنند اما برای پخت‌وپز و سایر مصارف، ناچار به استفاده از آب شبکه آلوده هستند.

حمله آلاینده‌ها به سرزمین دلیران

کردستان به دلیل سبک زندگی طبیعی‌تر ساکنان آن، تا چند دهه پیش از منابع آبی خوب و تمیزتری برخوردار بود. ولی توسعه ناموزون در این استان از جمله استفاده شدید از کودها و سموم شیمیایی در مزارع و دامپروری‌ها، این استان را نیز به وضعیت بحران آلودگی آب مبتلا کرده است. مهم‌ترین عوامل آلاینده منابع آب سطحی و زیرزمینی استان کردستان را می‌توان فاضلاب‌های شهری و روستایی، کود و سموم کشاورزی، آلودگی‌های ناشی از ورود هیدروکربن‌های نفتی به آب، پساب صنعتی صنایع و مراکز خدماتی، آلودگی ناشی از پسماندهای ویژه و آلودگی ناشی از شیرابه زباله دانست.

لب کارون و بوی فاضلاب

رود کارون پرآب‌ترین و بزرگ‌ترین رودخانه ایران است. این رود طولانی‌ترین رودی است که تنها در داخل ایران قرار دارد و همچنین آب آشامیدنی کلانشهر اهواز از رودخانه کارون تامین می‌شود. هر چند با استفاده از آب این رودخانه و احداث تاسیسات برق‌آبی، نیازهای بسیاری از صنایع و مراکز شهری و کشاورزی استان و کشور از نظر تامین آب و انرژی برطرف می‌شود، مردم اهواز وقتی لوله آب را باز می‌کنند با آبی گل‌آلود و بعضاً متعفن با بوی فاضلاب مواجه می‌شوند که نه‌تنها قابل شرب نیست؛ بلکه قابل مصرف هم نیست. از طرفی آلودگی آب کارون به حدی شدت یافته که ساحل کارون از محل تفریحی در دهه 1350 به منطقه‌ای متعفن در دهه 1380 تبدیل ‌شده است.

آب لرستان قربانی صنعت نفت

بعد از گذشت بیش از سه سال از وقوع حادثه‌ای نفتی، هنوز آب شرب روستاهای مجتمع جلگه آلوده بوده و آب‌رسانی به ساکنان این 11 روستا، از طریق تانکر سیار صورت می‌گیرد. مواد نفتی به خاطر خصوصیت‌شان تمایل دارند به ذرات خاک چسبیده و به‌شدت جذب مواد تشکیل‌دهنده لایه آبدار ‌شوند؛ بنابراین به‌طور کامل نمی‌توانند به‌وسیله جریان آب زیرزمینی جابه‌جا شوند و معمولاً مقداری از مواد نفتی به مدت طولانی در لابه‌لای ذرات و مواد تشکیل‌دهنده آبخوان باقی می‌مانند. به همین علت، سفره چاه آهکی مجتمع آب شرب جلگه خلج بعد از گذشت بیش از دو سال هنوز آلوده است.

آلودگی در استان باران

مدت‌هاست سموم،‌ کودها و مواد شیمیایی، آب رودخانه زیلکی رود گیلان، که یکی از منابع اصلی این استان به شمار می‌آید را به شدت آلوده کرده است. نمونه‌برداری‌ها نشان می‌دهد مقدار فسفات نزدیک به حد مجاز و گاه فراتر از آن بوده است؛ اما مقدار فلز سنگین جیوه بسیار بیشتر از حداکثر مجاز است. ادیفنفوس،‌ دیازینون و بوتاکلر نیز به مراتب فراتر از استانداردهای رایج، در آب این رودخانه مشاهده می‌شود.

رودخانه ماهی‌های مرده

مرگ دو میلیون قطعه ماهی در سد فشافوئیه اتفاق چندان جدیدی نیست ولی آلودگی در آب این سد، همچنان فراتر از حد مجاز است. بیش از ۳۰ تن ماهی در سد فشافوئیه شهرستان اسلامشهر به دلیل ورود فاضلاب خام شهرک واوان تلف شدند. اکنون سختگیری‌های بیشتری در خصوص بالادست این رودخانه صورت می‌گیرد، ولی آلودگی در بخش پایین‌تر از سد، کاهش چشمگیری نداشته است.

سد آلوده‌ ماملو

سد ماملو به عنوان پنجمین سد بتنی کشور با هدف جمع‌آوری و ساماندهی آب‌های سطحی جاری از منطقه شمال شرق استان تهران به سمت جنوب و تامین آب شرب بخش‌هایی از شهرستان‌های جنوب شرقی استان و همچنین جنوب پایتخت احداث شد و به بهره‌برداری رسید. چند منطقه و مرکز به عنوان اصلی‌ترین عناصر آلاینده‌ای هستند که آب دپو‌شده در پس سد ماملو را تهدید می‌کنند. کارگاه‌های صنعتی واقع در شمال شرق استان تهران را می‌توان در ردیف نخست این آلاینده‌ها دانست، نواحی کارگاهی که طی سالیان اخیر همواره داعیه ارتقا به یک شهرک صنعتی را سر داده و تلاشی وافر در این زمینه به خرج داده‌اند، اما این کوشش هر بار در پس سد قانون ناکارآمد تحت عنوان «ممنوعیت استقرار صنایع در شعاع 120 کیلومتری پایتخت» مسدود شده و ابتر مانده‌است.