ابداعات و اختراعات

مظفرالدین‌شاه را همواره مردی عبوس، بیمار و ضعیف در ساختار سیاسی ایران می‌شناسیم که خواسته‌ها بر او تحمیل شده و او در نهایت تصمیمی را گرفته که محصول تفکر دیگران بوده است. در این دوره روند مدرن شدن کشور که بعد از شکست ایران از روس شدت گرفته بود مسیر خود را می‌پیمود که در این راه نمودهایی از فعالیت‌های اقتصادی را می‌بینیم. در این مجال نگاهی مختصر به چند فعالیت اقتصادی اوایل دوره سلطنت مظفرالدین‌شاه می‌اندازیم.

احداث کارخانه‌ها
کارخانه قندسازی طهران
آن طور که از کتاب مرآت‌الوقایع تالیف عبدالحسین خان‌ملک‌المورخین که از منابع دست اول دوره مظفری محسوب می‌شود بر‌می‌آید در این دوره چند نفر تاجر بلژیکی برای احداث کارخانه قند‌سازی به ایران آمده بودند، در منطقه کهریزک که در چهار فرسخی طهران بود به سبک فرنگی کارخانه قند‌سازی را تاسیس کردند. علاوه بر این در همان حوالی چغندر کاشتند که در ماه شوال‌المکرم سال 1314 قمری قندی بسیار خوب از آن چغندر به عمل آمده بود؛ و قرار شد که یک من تبریز به سه قران و 10‌شاهی به فروش برسد. برای مدتی هم این قند در طهران به فروش می‌رفت. اما وقتی تجار ایرانی متوجه موقعیت متزلزل خود شدند، میان مردم شایعاتی به وجود آوردند مبنی بر اینکه در این قند استخوان حیوانات مرده به کار می‌برند و کارگرانی که مشغول تهیه قند هستند از حوزه دین خارج هستند. پس از مدتی این کارخانه ورشکسته شد و تجار بلژیکی به فرنگ برگشتند.
کارخانه بلورسازی
در ماه شوال‌المکرم سال 1314 قمری نزدیک دروازه گمرک، کارخانه بلور و شیشه‌سازی احداث شد که در آن صفحات شیشه بلور به اندازه‌های مختلف تولید می‌شد (مرآت الوقایع مظفری، ج 1، ص 76).
کارخانه ریسمان بافی
در این دوره مرتضی قلی‌خان صنیع‌الدوله وزیر خزانه در علوم و صنایع قدرت دارد و تمام قصد و نیتش این است که کارخانجات صنعتی در ایران تاسیس کند. در بیرون شهر طهران نزدیک عشرت‌آباد کارخانه ریسمان‌بافی با شراکت حاجی محمد‌تقی تاجر شاهرودی دایر کرد که ماشین‌های آن را از فرنگ آورده بودند. در ماه ربیع‌الثانی سال 1315 قمری ریسمانش تولید شد. سالی 300 خروار ریسمان تولید می‌کرد. به پول آن روز، روزانه 30 تومان خرج این کارخانه بود.
احداث کارخانه چراغ برق
در این دوره رئیس کارخانه چراغ گاز طهران که به سبب نرسیدن مخارجش از دولت متروک شده بود، مشغول احداث کارخانه چراغ برق می‌شود و نیت می‌کند که به تمام شهر بکشد و اگر صاحبان خانه نیز بخواهند می‌توانند آن را بخرند. دستگاه چراغ برق توسط امین‌الملک میرزا اسماعیل‌خان خریداری شده بود که در عوض 70 هزار تومان این دستگاه به دولت واگذاشته بود (مرآت‌الوقایع مظفری، ج 1، ص 322).
ایجاد تمبر دولتی
میرزا‌علی‌خان امین‌الدوله وزیر پستخانه در سال 1300 هجری در طهران، تمبر دولتی را ثبت کرد که پس از آن هرکس که سند و نوشته‌ای داشت برای محفوظ ماندن آن به تمبر مخصوص ثبت می‌کردند. بعد از این کار دیگر کسی نمی‌توانست ملک و مال دیگران را با احکام مجعول برای خود بردارد. در اولین اقدام اداره ثبت و تمبر دولتی اعلان ذیل را در طهران منتشر کرد:
«از دایره ثبت و تمبر دولتی که محض امنیت و اعتبار معاملات حسب‌الامر قدر قدرت برقرار شده است، به عموم اهالی ممالک محروسه ایران اطلاع داده می‌شود که بعد از این تمام اسناد معاملات از نقدی و جنسی، ملکی و تجارتی و کلیه نوشتجات از عرایض و احکام تا قبوضات و بروات بیجک و فته گمرک و سند خرید و فروش و بارنامه‌جات مکاریان و غیره و غیره، موافق قانون مخصوص باید به مهر و تمبر و ثبت دفاتر دولتی اداره مذکور برسد. محض بصیرت و آگاهی عامه اهالی مملکت مجملاً حقوق ثبت و تمبر دولتی که به مصارف حفظ امنیت و صحت معاملات عمومی و مخارجی که دولت برای ملزومات و مامورین اداره متحمل است می‌رسد از این قرار است: عرایض تظلمات مختلفه، عرایض حال متعلق به دعاوی ملکی و نقدی، تصدیق‌نامه، مفاصا و ترک دعوا، بارنامه مکاری، استشهاد، قبوضات، فته گمرک، صورت خرید و فروش، سواد که از دفتر ثبت اداره دولتی داده شود، مطلق سواد سندی که با اصاله مقابله شود، سر‌خط نوکر و خادمه و دایه، بروات نقدی و جنسی حکومتی که از 10 تومان بیشتر باشد، بیجک و حواله بی‌مدتی که در شهر معمول است، حق رویت تذکره به توسط قنسولگری‌ها در خارجه، تذکره رعیتی برای متوقفین خارجه، تذکره رعیتی در داخله، تذکره مسافرین خارجه، وصیت‌نامه، وکالت‌نامه، احکام، قباله نکاح، طلاق‌نامه، سندات میراث و صداق، قباله املاک و عبید، رهن و بیع شرط، تقسیم‌نامه، قرارنامه بنایی و غیره، اسناد شراکت، مقاطعه‌نامه، سند اجارات، حجت و تمسک، بیجک از شهری به شهری یا از مملکتی به مملکتی» (ص 100).
رواج پول سیاه
در این دوره پول سیاه در ایران زیاد شده و کار معاملات را سخت کرده بود. پس به حکم مظفرالدین‌شاه در طهران اعلام کردند پول سفید صرف ندارد و 30 شاهی پول سیاه را یک قران قرار دادند که تا پیش از آن 20 شاهی پول سیاه یک قران بود. با این تدبیر برای مدتی پول نظم گرفت و این حکم در نقاط مختلف ایران به اجرا درآمد. اما دلال‌ها و برخی از تجار که از نظم پول در کشور ضرر می‌کردند بیکار ننشستند و پول سیاه را در لابه‌لای بار پنهان می‌کردند و به طهران می‌آوردند و با فروش آن تومانی پنج هزار فایده می‌بردند. پس از این اغتشاش و بلوا در طهران، از طرف دولت فردی به اسم مختارالسلطنه که وزیر نظمیه بود مامور حل مشکل پول سیاه شد. از این روی او قدغن کرد که از دیگر ولایات پول سیاه را به طهران نیاورند. در مدت کوتاه قریب به 220 بار پول سیاه که تجار به طهران حمل کرده بودند دم دروازه طهران توقیف کرد و با این کار برای مدتی اغتشاش پول برطرف شد (مرآت الوقایع مظفری، ج 1، ص180).

منبع:
مرآت الوقایع مظفری، عبدالحسین خان ملک المورخین، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب، 1386