آتی اسیر آتی

قراردادهای مشتق کالایی از زمان افتتاح در بورس کالای ایران تاکنون با فراز و فرودهای زیادی همراه بوده است و از میان دارایی‌های پایه‌ای که طی چند سال گذشته روی تابلوی قراردادهای مشتق بورس کالا درج شده بدون شک تنها، قرارداد آتی سکه توانسته با اقبال فعالان بازار مواجه شود. شاید معدود کسانی بودند که پیش‌بینی می‌کردند روزی قراردادهای مشتق در بورس کالا از رینگ‌های معاملات فیزیکی نیز از رونق بیشتری برخوردار شوند. این در حالی است که در سال 1393 با رکود بازار فلزات و کاهش قیمت نفت رینگ‌های صنعتی و پتروشیمی با رکود همراه شدند و این قراردادهای آتی بودند که خودنمایی می‌کردند. با توجه به هدف‌گذاری بورس کالای ایران به نظر می‌رسد در سال 1394 شاهد رونق بیشتر قراردادهای آتی نیز باشیم. حسین پناهی مدیرعامل بورس کالا با بیان اهداف بورس کالا در سال 1394 از هدف‌گذاری بورس کالا برای رسیدن به نسبت ارزش معاملات آتی به نقدی، چهار به یک (75 درصد مشتق، 25 درصد نقدی) اعلام کرده که سال 1391 این نسبت 50 به 50 درصد بوده، سال گذشته و امسال نیز 45 به 55 درصد بوده است.

از بدو تاسیس قراردادهای آتی تاکنون همواره فعالان بازار از بورس کالا درخواست معاملات برخط را داشتند که بعد از چند سال بورس کالا توانست در سال 1393 خواسته فعالان بازار را برآورده سازد و معاملات برخط را افتتاح کند. هرچند هنوز نرم‌افزار رونمایی‌شده با استانداردها و خواسته‌های فعالان بازار فاصله زیادی دارد اما می‌توان سال 1393 را نقطه عطفی در معاملات قراردادهای مشتق کالایی نامید و امید داشت تا در سال 1394 شاهد رونمایی از نسخه‌های جدید نرم‌افزار معاملاتی با قابلیت‌هایی مانند حد ضرر (استاپ لاس) و حد سود (تیک پروفیت) باشیم. در حال حاضر تنها یکی از شرکت‌های نرم‌افزاری بازار سرمایه اقدام به راه‌اندازی نرم‌افزار معاملات برخط کرده که به نظر می‌رسد با ورود شرکت‌های دیگر و رقابت بین آنها برای ارائه خدمات مطلوب‌تر شاهد خدمات بهتری در آینده نزدیک باشیم.

بورس کالای ایران برای ارائه معاملات برخط به مشتریان کارگزاری‌ها شرایطی را مانند داشتن مدرک تحصیلی کارشناسی یا انجام حداقل هزار معامله در قراردادهای آتی اتخاذ کرده که فعالان دارای این شرایط باید در آزمونی که بورس کالا به صورت متمرکز برگزار خواهد کرد نیز شرکت کنند و در صورت قبولی در آزمون می‌توانند به صورت برخط به معامله قراردادهای آتی بپردازند. البته بورس کالا فارغ‌التحصیلان رشته‌هایی مانند مدیریت مالی، مهندسی مالی و حسابداری را مستثنی کرده و این افراد می‌توانند بدون آزمون مجوز معاملات بر‌خط را دریافت کنند. به نظر می‌رسد فرآیند اخذ مجوز معاملات برخط برای فعالان بازار توسط بورس کالا زمان‌بر و پیچیده باشد و بورس کالا می‌تواند شرایط احراز صلاحیت مشتریان را مانند بورس اوراق بهادار به کارگزاران خود محول کند تا فعالان بازار مسیر راحت‌تری را برای گرفتن مجوز طی کنند.

معضل دیگری که همواره فعالان بازار آتی نسبت به آن شکایت دارند زمان بسته شدن بازار آتی است. طبق دستورالعمل بورس کالا بازار آتی از شنبه تا چهارشنبه از ساعت 10 صبح الی 18 بعد از ظهر و روزهای پنجشنبه تا ساعت 16 باز خواهد بود. این در شرایطی است که بازار نیویورک حدود ساعت 17 به وقت ایران شروع به فعالیت می‌کند و اکثر نوسانات اونس جهانی به بعد از بسته شدن بازار آتی موکول می‌شود. این مشکل باعث شده سررسیدهای آتی در روز بعد با گپ قیمتی باز شوند و فعالان بازار را در کنترل ریسک معاملات خود با مشکل مواجه کند. در همین ارتباط مدیرعامل بورس کالا در مراسم افتتاح معاملات برخط قراردادهای آتی با اعلام آمادگی بورس کالا جهت انجام معاملات در روز جمعه از شبانه‌روزی شدن معاملات سخن گفت که با استقبال خوب فعالان بازار روبه‌رو شد. البته هنوز بورس کالا زمان مشخصی را برای شبانه‌روزی شدن معاملات ارائه نداده است و به نظر می‌رسد در صورت تجهیز کارگزاران به نرم‌افزار معاملات برخط در سال 1394 مشکلی برای انجام این کار نباشد.

بورس کالای ایران از زمان افتتاح قراردادهای آتی علاوه بر پیگیری روند بهبود کیفی معاملات آتی و ارائه خدمات مطلوب‌تر به مشتریان به دنبال افزایش کمی قراردادهای آتی نیز بوده و در این جهت تلاش‌هایی را انجام داده است که از آن جمله می‌توان به قرارداد آتی شمش طلای یک اونسی، مفتول مس و زیره سبز اشاره کرد که متاسفانه هیچ یک از آنها به دلایل مختلف موفق نبوده است. این در حالی است که بورس کالا طبق برنامه اعلامی قصد دارد در آینده نزدیک و قبل از سال 1394 قرار‌داد آتی کنجاله سویا و در سال 1394 نیز محصولات کشاورزی و صنعتی دیگری نیز راه‌اندازی کند.

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های دارایی پایه در قراردادهای آتی داشتن بازار نقدی قوی و قابلیت نقد‌شوندگی بالاست به همین دلیل کارشناسان بورس کالا سعی در شناسایی و امکان‌سنجی کالاهای مختلف برای ورود به بازار آتی دارند که تاکنون کالاهایی مانند ذرت، میلگرد و کالاهای دیگر مورد امکان‌سنجی قرار گرفته و امکان راه‌اندازی این قراردادها در سال 1394 وجود دارد.

با توجه به توسعه کمی و کیفی معاملات قراردادهای آتی در بورس کالا طی سال جاری و آینده به نظر می‌رسد قدم بعدی برای توسعه معاملات آتی تغییر رویکرد بورس کالا به معاملات آتی باشد.

در حال حاضر قراردادهای مشتق بورس کالای ایران مشتری‌محور است و تمام عملیات مربوط به تسویه توسط اتاق پایاپای بورس کالا برای تمام مشتریان به صورت روزانه انجام می‌شود. در این حالت تمام مشتریان باید یک مبلغ معین به عنوان وجه تضمین نزد اتاق پایاپای بورس قرار دهند و کارگزاران بورس نمی‌توانند به مشتریان خود اعتباری تخصیص دهند و اهرم مالی بازار برای تمام مشتریان عدد ثابتی است. این در حالی است که بورس‌های بزرگ سایر کشورها کارگزار‌محور بوده و این کارگزاران هستند که به جهت تسویه معاملات با اتاق پایاپای بورس در ارتباط هستند و از این طریق می‌توانند با دادن اعتبار به مشتریان خود از محل منابع کارگزاری این امکان را به فعالان بازار بدهند تا با اهرم مالی بیشتر به معاملات آتی بپردازند.

اتفاقی که هم‌اکنون در بورس اوراق بهادار در حال وقوع است و کارگزاران وجوه لازم را برای تسویه معاملات در زمان مقرر به اتاق پایاپای بورس واریز می‌کنند و می‌توانند به مشتریان خود از محل منابع مالی کارگزاری یا بانک، اعتبار ارائه کنند.

هرچند این تغییر رویکرد به دلیل ریسک زیاد معاملات آتی، ریسک کارگزاران را به طور قابل توجهی افزایش خواهد داد و در حال حاضر کارگزاران بورس کالا آمادگی تحمل این ریسک را نداشته و زیرساخت‌های لازم و نرم‌افزارهای معاملاتی مناسب نیز در اختیار کارگزاران نیست ولی با توجه به سیاست‌های بورس کالا مبنی بر توسعه بازار مشتق می‌بایست کارگزاران بورس کالا خود را برای این تغییر و تحولات آماده کنند. نکته حائز اهمیت دیگر آنکه قراردادهای مشتق به چهار گروه پیمان آتی (فوروارد)، قرارداد آتی (فیوچرز)، اختیار معامله (آپشن) و معاوضات (سوآپ) تقسیم می‌شود. در حال حاضر تنها قرارداد آتی در بورس کالا داد و ستد می‌شود و این امکان وجود دارد تا بورس کالا در بخش اختیار معاملات نیز ورود پیدا کند و دایره قراردادهای مشتق را وسعت بخشد. به هر حال با توجه به مطالب مطرح‌شده به نظر می‌رسد در سال 1394 شاهد پویایی و رونق بیشتر معاملات قراردادهای آتی در بورس کالای ایران باشیم، به‌گونه‌ای که با فراگیرشدن معاملات برخط معاملات آتی و شبانه‌روزی شدن معاملات آتی و البته با تبلیغات و فرهنگ‌سازی بورس کالا در مورد قراردادهای آتی و معرفی این قراردادها به سرمایه‌گذاران حجم معاملات نسبت به سال 1393 رشد چشمگیری داشته باشد و فعالان بازارهای طلا، کشاورزی و محصولات صنعتی بتوانند با استفاده از مزایای این قراردادهای آتی نظیر پوشش ریسک و آربیتراژ از فرصت‌های سرمایه‌گذاری بهره لازم را ببرند. البته همان‌طور که اشاره شد عامل اساسی در بازار مشتق فرهنگ‌سازی و آموزش فعالان بازار سرمایه و سرمایه‌گذاران است چرا که هنوز بعد از هشت سال از افتتاح قراردادهای آتی در بورس کالا بخش زیادی از سرمایه‌گذاران شناخت کافی نسبت به این بازار ندارند و لازم است بورس کالا برای معرفی بازار مشتق به سرمایه‌گذاران اقدامات لازم را انجام دهد.