نگاه به شرق

آمارها حاکی از این است که در 40 سال گذشته، تغییرات قابل توجهی در شرکای تجاری ایران به وجود آمده و آسیا، جای اروپا را به عنوان قاره‌ای با بیشترین مبادلات بازرگانی با ایران گرفته است. خصوصاً در سال‌های اخیر، عمده مبادلات بازرگانی خارجی ایران با کشورهای آسیایی صورت گرفته و هر سال نیز، سهم این کشورها از تجارت ایران بیشتر شده است. آمارها حاکی از این است که در حالی که در دهه‌های گذشته، بیشترین بازرگانی ایران با طرف‌های آمریکایی و اروپایی انجام می‌شد، در حال حاضر کشورهای همسایه و کشورهایی مثل چین، هند و کره بازارهای عمده برای صادرات و واردات ایران محسوب می‌شوند. به این ترتیب، در سال جاری سهم قاره‌های اروپا و آمریکا به کمترین مقدار از کل تجارت ایران در 50 سال اخیر رسیده است.

سهم 62‌درصدی اروپا از تجارت ایران
بر اساس آمار گمرک ایران، در هشت ماه نخست سال جاری، حدود 83 درصد از تجارت خارجی ایران با کشورهای آسیایی بوده که نشان‌دهنده بیشترین سهم قاره آسیا در مبادلات تجاری ایران تا‌کنون است. آمارهای موجود، مبادلات تجاری کشور را از سال 1350 به بعد پوشش می‌دهد و نمی‌توان در مورد سال‌های پیش از این تاریخ، به دلیل محدودیت در دسترسی به اطلاعات حکم داد. ولی با توجه به روندهای زمانی، بعید به نظر می‌رسد حداقل در هیچ یک از سال‌های قرن بیستم چنین حجمی از مبادلات با کشورهای آسیایی، سهم عمده تجارت ایران را از آن خود کرده باشد. بر اساس این داده‌ها، بیشترین مبادلات بازرگانی ایران در سال 1350 با کشورهای اروپایی صورت می‌گرفت. به طوری که حدود 62 درصد از کل تجارت خارجی کشور در این سال با قاره اروپا بود. پس از اروپا، قاره‌های آسیا و آمریکا عمده‌ترین شرکای تجاری ایران بودند و نزدیک به 20 درصد از تجارت خارجی کشور با شرکای آسیایی و نزدیک به 14 درصد از آن نیز با شرکای آمریکایی (قاره آمریکا) بود. حدود چهار درصد از تجارت خارجی ایران نیز با کشورهای آفریقایی صورت می‌گرفت. با توجه به اینکه متغیر تجارت خارجی معادل با جمع صادرات و واردات صورت‌گرفته توسط یک کشور است، می‌توان روند تجارت خارجی را نیز به تفکیک صادرات و واردات مورد بررسی قرار داد که می‌توان انتظار داشت روندهای رخ داده در تجارت خارجی، در صادرات و واردات نیز رخ داده باشد. در سال 1350، نزدیک به 9/61 درصد از کالاهای صادراتی ایران (از لحاظ ارزش) به اروپا می‌رفت و چیزی در همین حدود، یعنی 2/62 درصد از کالاهای وارد‌شده به کشور نیز مهر گمرک‌های اروپایی خورده بود.

خارج شدن آمریکایی‌ها با انقلاب
پیش از انقلاب و تا سال‌های نزدیک به 1354، تا حدودی از سهم اروپایی‌ها در بازار ایران کاسته شد و از 62 درصد به 50 درصد رسید. در مقابل این روند، سهم آمریکایی‌ها از بازار تجارت خارجی کشور افزایش یافت و به جای رقم 14‌درصدی قبلی، بیش از 20 درصد صادرات و واردات کشور، با طرف‌های معاملاتی بود که تابعیت آمریکایی داشتند. اما با نزدیک شدن به انقلاب به دنبال حمایت این کشور از حکومت پهلوی در این دوره، روابط سیاسی ایران با آمریکا رو به تخریب نهاد و پیامد این موضوع نیز، کاهش شدید روابط تجاری ایران با آمریکا بود. البته باید توجه کرد که سهم عمده تجارت ایران با قاره آمریکا، مربوط به مبادلات بازرگانی با ایالات متحده بود و در نتیجه، تغییرات روابط با این قاره را نیز باید همسو با تغییرات روابط تجاری با این کشور دانست. از سال 1356 تا 1360، نزدیک به 13 درصد از حجم تجارت ایران با قاره آمریکا کاسته شد و از نزدیک به 18 درصد، به حدود پنج درصد رسید. این کاهش، با رشد تجارت با اروپا و آسیا تا حدودی جبران شد. به طوری که تجارت با اروپا با تقریباً پنج درصد افزایش، به حدود 60 درصد رسید و سهم کشورهای آسیایی نیز از مبادلات بازرگانی خارجی ایران، تقریباً 30 درصد شد که افزایش هفت‌درصدی را در سهم این قاره نشان می‌دهد. سهم تجارت ایران با قاره آمریکا از سال 1360 به بعد، در بهترین حالت به 10 درصد در برخی از سال‌ها می‌رسید و در سال‌های اخیر نیز بیش از پیش تضعیف شده است. به طوری که در سال جاری، تنها حدود 5/1 درصد از تجارت ایران با آمریکا بوده که کمترین مقدار در تاریخ روابط تجاری دو طرف بوده و برای نخستین بار، تجارت ایران با قاره آمریکا، از مجموع تجارت ایران با آفریقا و اقیانوسیه، کمتر شده است.

شرکای عمده تجاری: آلمان، ژاپن و ایتالیا
خروج آمریکا از تجارت ایران، رخدادی بود که در سال‌های بعد از سوی اروپا تکرار شد. پس از سال 1360، سهم اروپایی‌ها از تجارت ایران به کمتر از 60 درصد رسید و دیگر به سطح بالای 60 درصد بازنگشت. اما همچنان، کشورهای عمده شریک تجاری ایران، کشورهای اروپایی مانند آلمان و ژاپن بودند. در سال 1371، بیشترین صادرات ایران به کشور آلمان صورت می‌گرفت و عمده واردات انجام‌شده نیز، به ترتیب از کشورهای آلمان، ژاپن، ایتالیا و انگلستان بود. سه شریک اصلی تجاری ایران در این سال، کشورهای آلمان، ژاپن و ایتالیا بودند که مجموعاً در حدود 45 درصد از تجارت ایران با این سه کشور انجام می‌شد. کشورهایی که در حال حاضر هیچ کدام از آنها جزو شرکای اصلی تجاری ایران نیستند. پس از این سه کشور، بیشترین تجارت ایران با کشورهای امارات و انگلستان انجام می‌شد و 9/43 درصد باقی‌مانده نیز، با سایر کشورها انجام می‌شد. اما به مرور، از سهم اروپایی‌ها از تجارت ایران کاسته شد. بر اساس آمارهای موجود، در سال 1382، میزان تجارت ایران با اروپایی‌ها، حدود 45 درصد کل تجارت ایران بود که نشان‌دهنده مسیر نزولی مراودات بازرگانی ایران با قاره سبز بود.
در این سال، بیشترین صادرات ایران به ترتیب به کشورهای امارات، عراق، ژاپن و آلمان انجام می‌شد و کالاهای وارد‌شده به کشور نیز، عمدتاً از کشورهای امارات، آلمان، فرانسه، ایتالیا و چین انجام می‌شد. پنج شریک عمده تجارت ایران در این سال نیز همین پنج کشور بودند که بیشترین واردات ایران از آنها انجام می‌شد. در این سال‌ها، واردات، سهم مسلط را در تجارت کشور داشت و به دلیل پایین بودن صادرات (غیرنفتی)، شکاف تراز تجاری عمدتاً با نفت پر می‌شد. روالی که تا قبل از اجرایی شدن محدودیت‌های تجاری اخیر علیه ایران، کم و بیش ادامه داشته است. در سال 1382، حدود 82 درصد از تجارت ایران مربوط به واردات و حدود 18 درصد از آن نیز، مربوط به صادرات غیرنفتی بود.

خروج اروپایی‌ها از تجارت ایران
سال 1382 از یک لحاظ دیگر نیز حائز اهمیت بود. در این سال برای اولین بار در تجارت کشور (حداقل از سال 1342 به بعد که آمارها در دسترس است)، اروپا شریک دوم تجاری ایران شد و یک قاره دیگر یعنی آسیا جای آن را گرفت. در این سال تقریباً 46 درصد از تجارت ایران با اروپایی‌ها انجام می‌شد و حدود 48 درصد آن، با گمرک‌های آسیایی بده‌بستان داشت. کاهش سهم اروپا از تجارت ایران اما در سال‌های بعدی، شتاب بیشتری به خود گرفت.
در سال 1384، سهم اروپا 43 درصد بود. اما در سال‌های بعدی، به ترتیب این سهم به 39 درصد در سال 1385، 35 درصد در سال 1387، 24 درصد در سال 1389 و 20 درصد در سال 1391 رسید. سهم اروپا از تجارت ایران در هشت ماه نخست سال جاری نیز در حدود 15 درصد بوده است که حاکی از این است که چگونه در این سال‌ها، اروپا از شریک اصلی تجاری ایران، به یک شریک حاشیه‌ای تبدیل شده است. به عنوان مثال در سال گذشته، پنج شریک اول تجارت ایران، به ترتیب کشورهای امارات، چین، عراق، ترکیه و جمهوری کره بودند که بیش از 54 درصد تجارت ایران، با این پنج کشور انجام می‌گرفت. جالب اینجاست که همه این پنج کشور، کشورهای آسیایی هستند و نخستین کشور اروپایی موجود در فهرست شرکای تجاری ایران، کشور سوئیس است که با چهار درصد از تجارت، شریک هفتم تجاری ایران است. این کشور در این سال‌ها پس از چندین دهه، جای کشور آلمان را به عنوان شریک نخست تجاری ایران گرفته است. در سال گذشته، بیشترین صادرات ایران به ترتیب به کشورهای عراق، چین، امارات، افغانستان و هند انجام می‌شد و مبداء بیشترین کالاهای وارداتی به ایران نیز، کشورهای امارات، چین کره، ترکیه و سوئیس بودند.