مذاکره با ایران

پس از چند هفته چانه‌زنی‌های شدید و گاهی رنجش‌آور، قدرت‌های جهانی و ایران در 12 ژانویه به توافقی رسیدند که حاوی جزییات برنامه مشترک اقدامات (JPA) است تا برنامه هسته‌ای ایران را به مدت شش ماه متوقف سازد. اجرای این برنامه مشترک که در ماه نوامبر مورد پذیرش طرفین قرار گرفته بود از 20 ژانویه شروع شد. بازرسان هسته‌ای سازمان ملل از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی با بازرسی‌های گام به گام و پایش فعالیت‌ها در ایران تایید کردند که ایران به تعهدات خود در توافق اولیه پایبند است. در مقابل، ایران 2/4 میلیارد دلار از دارایی‌های بلوکه‌شده خود در بانک‌های غربی را طی اقساط ماهانه پس می‌گیرد و مقداری از تحریم‌های مالی جزیی نیز برداشته می‌شود. اکنون زمان برای ‌رسیدن به توافق جامع نهایی فرا رسیده است. اما حتی حامیان توافق اولیه شانس موفقیت را اندک می‌دانند. این توافق که برخی آن را موفقیتی تاریخی و برخی دیگر- همانند بنیامین نتانیاهو‌-‌ آن را اشتباه بزرگ نامیدند در بهترین حالت می‌تواند پیمانی باشد که شش ماه زمان را در اختیار طرفین قرار می‌دهد. گری سامور که تا سال گذشته مشاور باراک اوباما در امور کنترل تسلیحات بود، می‌گوید هیچ‌ کدام از طرفین از مواضع اصلی چانه‌زنی خود کوتاه نیامده است. بسیاری از اقدامات انجام‌شده برگشت‌پذیر هستند و حساس‌ترین مسائل به زمان واگذار شده است. این وضعیت تعجب‌آور نیست چرا که بی‌اعتمادی در هر دو طرف زیاد است اما به هر حال آنها باید از یک جا شروع کنند. کارهای اصلی هنوز باقی مانده‌اند به ویژه چشم‌انداز توافقی که آمریکا با پشتیبانی بریتانیا، فرانسه و آلمان بتواند امضا کند هنوز بسیار دور است هرچند که حسن روحانی رئیس‌‌جمهور جدید و میانه‌رو ایران قول داده است که می‌تواند چنین توافقی را عملی کند. اوباما می‌گوید ایران باید محدودیت‌های شدیدی را بر برنامه هسته‌ای خود بپذیرد. در واقع اگر ایران بخواهد، هیچ توافقی نمی‌تواند به طور دائم این کشور را از پیشبرد برنامه هسته‌ای‌اش باز دارد. شاید بتوان زیرساختار‌ها را تعطیل کرد اما دانش فنی آن نابود‌شدنی نیست. اوباما قصد دارد تا جایی که ممکن است چنین گزینه‌ای را برای ایران دشوار سازد به این ترتیب که توانایی تولید انبوه مواد هسته‌ای لازم را از این کشور سلب کند. به این منظور، آمریکا در حالی که می‌پذیرد ایران مقداری از قابلیت‌های غنی‌سازی اورانیوم خود را حفظ کند (‌امری که برخی منتقدان آن را عقب‌نشینی بیش از حد می‌دانند‌)، اصرار دارد که تعداد سانتریفوژها از 19 هزار کنونی به کمتر از پنج هزار برسد. تعطیلی تاسیسات غیر‌قابل نفوذ زیرزمینی غنی‌سازی فردو، از کار انداختن رآکتور هسته‌ای آب سنگین اراک، شرح کامل فعالیت‌های تسلیحاتی ایران در گذشته، نظام بازرسی سختگیرانه و امضای پروتکل الحاقی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی از دیگر خواسته‌های آمریکا هستند. در مقابل این خواسته‌ها، آقای روحانی به مردم قول داده است هیچ‌کدام از تاسیسات هسته‌ای موجود ایران نابود نخواهد شد، رآکتور اراک که زمانی مسیر جایگزین تهیه پلوتونیوم بود به منظور تهیه ایزوتوپ‌های پزشکی حفظ می‌شود. ایران، حق غنی‌سازی در آنچه را خود مقیاس صنعتی می‌خواند و مستلزم داشتن حداقل 50 هزار سانتریفوژ است محفوظ می‌دارد. به نظر می‌رسد او توافقی را در چشم‌انداز خود متصور شده است که برنامه هسته‌ای را به مدت سه سال متوقف می‌کند و پس از آن به دنبال اثبات حسن نیت و امضای پروتکل الحاقی، ایران مجاز خواهد بود غنی‌سازی خود را تا مقیاس صنعتی افزایش دهد. به گفته آقای سامور تمرکز صرف بر محدود‌سازی توانایی‌های چشمگیر ایران فقط نوعی بهانه است.
مساله اصلی آن است که اگر ایران زیرساختار‌های هسته‌ای بزرگ داشته باشد می‌تواند افراد متخصص و مواد را به تاسیسات مخفی انتقال دهد و زمانی که ایران اولین آزمایش اتمی خود را اعلام کند زمان برای هرگونه اقدامی گذشته است. مارک فیتز پاتریک، متخصص امنیت هسته‌ای و گسترش سلاح از موسسه بین‌المللی مطالعات راهبردی لندن نگران آن است که شکاف کنونی بین دو طرف و قدرت نهاد‌های قانونی که اعتقاد دارند مذاکره با ایران به جایی نمی‌رسد باعث خواهد شد رسیدن به توافق دراز‌مدت غیر‌ممکن شود. متخصصان بر این باورند که بهترین راه مجموعه‌ای از تمدیدهای زمانی توافق اولیه است که با تغییرات و کوتاه آمدن‌های دو طرف در هر شش ماه همراه باشد تا فرآیند همچنان زنده بماند. به عنوان مثال در مقابل رفع بیشتر تحریم‌ها، ایرانیان ممکن است فردو را به یک مرکز پژوهش و توسعه تبدیل کنند که تعداد سانتریفوژ‌های پیشرفته آن زیاد نباشد. آنها همچنین ممکن است پیشنهاد دهند رآکتور اراک به آب سبک تغییر یابد و پلوتونیوم اندکی تولید کند. البته این پروژه چند سال طول خواهد کشید. حداقل یک مورد تمدید زمانی در توافق اولیه نسبتاً قطعی شده است اما تداوم آنها ممکن است دقیقاً همان طرح بازی باشد که ایران در ذهن دارد. تعداد اندکی از توافق‌ها برگشت‌پذیرند در حالی که ملایم‌سازی تدریجی تحریم‌ها و منطقی بودن هرچند ظاهری آن می‌تواند باعث شود حمایت بین‌المللی از تحریم‌هایی که با تلاش زیاد اجرا شده‌اند کاهش یابد. آمریکا و اروپا اتحاد خود را حفظ می‌کنند اما کشورهای دیگری مانند چین و روسیه ممکن است از شکاف بین گروه 1+5 خوشحال شوند.تمدید توافق فقط در صورتی اتفاق می‌افتد که مخالفان آن در هر دو طرف به آتش‌بس تن در دهند. هم‌اکنون در کنگره افراد بیشتری از تحریم‌های ایران پشتیبانی می‌کنند. اگر تعداد آرای موافق به حد 67 برسد آنگاه رئیس‌‌جمهور نخواهد توانست از حق وتو استفاده کند. احتمال بروز چنین شرایطی بعید نیست هرچند که کاخ سفید فکر می‌کند در حال حاضر سناتورهای دموکرات تا آن حد پیش نخواهند رفت. به عقیده آقای سامور شاید کنگره بخواهد با ارائه لایحه‌ای فشار بیشتری را بر ایران وارد سازد. اما اگر تحریم‌های کنونی به قانون تبدیل شود توافقنامه اولیه به طور کامل از بین خواهد رفت. در نتیجه همه آمریکا را به خاطر شکست مذاکرات مقصر می‌دانند و تحریم‌های بین‌المللی ناپایدار خواهند شد. مسیر پیش رو بسیار ناهموار است.