تاریخ انتشار:
مروری بر ظهور و گسترش چاه‌های آب در ایران
داستان پُرآب چشم چاه*
آب در شکل‌گیری تمدن ایرانی اهمیت قابل توجهی داشته است. به آن زندگی داده و از آن محافظت کرده است. شاید برای همین است که از دیرباز در ایران باستان آب برای ایرانی‌ها بسیار محترم بود. برای آن جشن می‌گرفتند، برای ریزش آن از آسمان نماز می‌خواندند، آن را نماد پاکی معرفی می‌کردند و در مقابل آب هم برای آنها فواید بسیاری داشت.
آب در شکل‌گیری تمدن ایرانی اهمیت قابل توجهی داشته است. به آن زندگی داده و از آن محافظت کرده است. شاید برای همین است که از دیرباز در ایران باستان آب برای ایرانی‌ها بسیار محترم بود. برای آن جشن می‌گرفتند، برای ریزش آن از آسمان نماز می‌خواندند، آن را نماد پاکی معرفی می‌کردند و در مقابل آب هم برای آنها فواید بسیاری داشت. قوت غالب ایرانی‌ها از محصولاتی تامین می‌شد که آب سهم قابل توجهی در کشت آنها داشت. تاریخ ایران نیز نشان می‌دهد بر اساس همین اهمیت، هشتمین ماه سال و دهمین روز این ماه به نام این عنصر نامگذاری شده است. متون تاریخی نشان می‌دهند که در این جشن «آبانگان» مردم در کنار آب‌ها به جشن و شادی می‌پرداختند و فریضه‌های مذهبی ادا می‌کردند. حتی هنوز هم این رسم به شکل بسیار محدودی در میان برخی اقشار خاص ایرانی ترویج دارد. در کنار این، منابع تاریخی نشان می‌دهند حتی ایرانی‌ها برای ریزش باران به نماز و دعای باران اعتقاد داشتند. علاوه بر این، حفظ این عنصر مهم هم خودش اهمیت قابل توجهی داشت. ایرانی‌ها برای حفظ این آب از یخچال گرفته تا استفاده از روش‌های خاص دیگر بهره می‌بردند. جدای از نگهداری در مصرف آن نیز از روش‌های
خاصی استفاده می‌کردند. آن‌طور که روزنامه شهروند نوشته، ریچارد فرای، ایران‌شناس آمریکایی هنگامی که وضع عمومی بخارا را در عهد سامانیان توصیف می‌کند، اشاره‌ای مهم به نظام مترقی آبیاری ایرانی و همیاری آنان در این زمینه در سده سوم هجری دارد: «در بعضی امور عملی مردم قلمرو سامانیان نسبت به زمان خود، مترقی‌تر بودند. یکی از این موارد، آبیاری و توزیع آب بود، زیرا مساله آب برای مردم این منطقه، مساله حیات و ممات بود. شهر مجاور بخارا، یعنی سمرقند، به خاطر شبکه لوله‌های توزیع آب، زبانزد بود و می‌توان تصور کرد که بخارا نیز از این لحاظ، خیلی عقب‌مانده نبود. شبکه آبیاری در واحه بخارا، توام با مساله حقوق کشاورزان در نحوه استفاده آب بود. در این دوره، از کاریز استفاده فراوان می‌شد. برنج، گندم، غلات و انواع پنبه از محصولات مهم کشاورزی بود.»
همزیستی جدید ایرانی‌ها با آب
کمی پس از دوره‌های اولیه باستانی به تدریج ایرانیان مجبور شدند جدای از آب‌های قابل رویت به منابع غیرقابل رویت آبی هم فکر کنند. شاید پس از همین دوره بود که به تدریج کاریز (قنات) یا چاه‌های آب در تمدن ایرانی ظهور کردند. کاریز یا قنات یا کهریز مجرای تونلی شکلی هستند که در زیرزمین کنده می‌شدند تا آب در آن جریان یابد. قنات‌ها در عمق زمین برای ارتباط دادن رشته چاه‌هایی که از «مادر چاه» سرچشمه می‌گیرند، ساخته می‌شدند و بدین طریق ایرانی‌ها از آب چاه‌ها استفاده می‌کردند. آن‌طور که در برخی از منابع تاریخی آمده، فناوری ساخت قنات در اوایل هزاره اول قبل از میلاد در مناطق خشک کوهستانی ایران توسعه پیدا کرد و به کشاورزان این مناطق اجازه داد تا بتوانند در دوره‌های طولانی خشکی که آب سطحی پیدا نمی‌شود به کشاورزی بپردازند. سیستم این قنات‌ها به گونه‌ای بود که برای بهره‌مندی از آب آنها پمپ یا دستگاهی که قدرت کشش داشته باشد نیاز نبود و به همین دلیل به تدریج بهره‌گیری تمدن ایرانی از قنات‌ها افزایش یافت. حتی در برخی از منابع تاریخی اشاره شده که نخستین قنات دنیا و طولانی‌ترین قنات دنیا در یزد واقع شده است. این روش بهره‌مندی از آب
حتی هنوز هم در برخی از مناطق ایران مرسوم است. طبق برآوردی که در سال 1389 در یک کارگاه مهندسی قنات، کارشناسان مطرح کرده بودند تعداد قنات‌های فعال ایران به ۳۶ هزار و 300 رشته قنات می‌رسد. همچنین اطلاعات منتشر‌شده برخی منابع خبری حاکی از این است که عمیق‌ترین مادر چاه نیز در شهرستان گناباد با نام قنات قصبه قرار دارد که تاریخ حفر آن به دوره هخامنشی می‌رسد. طول قنات قصبه گناباد ۳۳ هزار و 135 متر ذکر شده است. علاوه بر این، تنها قنات دو طبقه جهان قنات دو طبقه «مون» در یکی از محلات شهرستان اردستان در استان اصفهان واقع است. در هر طبقه این قنات آبی مستقل جریان دارد و آب هیچ‌یک به دیگری نفوذ نمی‌کند. این قنات ۸۰۰ سال پیش احداث شده است. اما در کنار این قنات‌ها، آنچه همزیستی آب با ایرانی‌ها را به شدت تغییر داده چاه‌های عجیب آب است؛ چاه‌هایی که از نگاه خیلی از کارشناسان باعث شده دیگر در تمدن ایرانی آب احساس امنیتی نداشته باشد.
تولد فرزند ناخلف منابع زیرزمینی
چاه‌ها انواع مختلفی دارند اما در مجموع بیشترین آنها در این سه نوع چاه دستی، نیمه‌عمیق و عمیق دسته‌بندی می‌شوند. شاید از میان این چاه‌ها، چاه‌های دستی بیشترین همزیستی را با ایرانی‌ها داشته است. این چاه‌ها از گذشته به‌طور وسیعی در منازل شهری و روستایی حفر می‌شدند. حفاری این چاه‌ها به‌وسیله افرادی حرفه‌ای به‌نام مقنی انجام می‌شد و معمولاً عمق کمتری نسبت به چاه‌های نیمه‌عمیق و عمیق داشتند. آب این چاه‌ها که عموماً کم است به‌وسیله دلو و ریسمان، چرخ چاه، تلمبه‌های چوبی یا فلزی، منجیق یا احیاناً موتورهای شناور و بغل چاهی استخراج می‌شود. آن‌طور که در آخرین اخبار آمده تعداد این چاه‌ها در کل کشور به 82 هزار حلقه بیشتر نمی‌رسد که انگار همین تعداد هم چندان حال و روز خوبی ندارند. اما در کنار این چاه‌ها، چاه‌های نیمه‌عمیق وجود دارند که از نگاه برخی تکامل‌یافته چاه‌های دستی هستند. حداکثر عمق این چاه‌ها 10 متر عنوان می‌شود و برای بالا آوردن آب از این چاه‌ها، موتوربرقی یا دیزلی لازم است. به نظر می‌رسد حفر این چاه‌ها در ایران قدمت زیادی ندارد و بیشتر بعد از اصلاحات ارضی در ایران متداول شده است. اما در کنار این دو نوع چاه،
چاه‌های عمیقی وجود دارند که بیشترین تماس را با منابع زیرزمینی دارند. این چاه‌ها با تکنیک‌های پیشرفته‌ای حفر می‌شوند و شناخته‌شده‌ترین روش متداول استفاده از آب‌های زیرزمینی هستند. حفر این چاه‌ها به‌وسیله دستگاه‌های حفاری انجام می‌شود و از ویژگی‌های چاه‌های عمیق، استفاده از آب‌های اعماق زیاد است. یکی از منابع خبری گزارش داده، در سفیدآب محمدآباد و ابوزیدآباد در شرق کاشان، چاهی به عمق ۱۸۰ متر حفر شده که به‌وسیله یک موتور دیزلی بسیار قوی از آن آب استخراج می‌شود. در سال‌های اخیر چاه‌های عمیق در سطح وسیعی به‌منظور تامین آب کشاورزی در روستاها و تامین آب شهرها، در کشور متداول شده و به نظر می‌رسد این خود عامل متروک شدن چاه‌های نیمه‌عمیق و قنوات شده است و اغلب نیز سبب پایین رفتن سطح آب می‌شود. در اکثر روستاها هر چند سال یک بار چاه‌های عمیق را کف‌کنی می‌کنند تا عمق چاه افزایش یابد. طبیعی است که افزایش عمق چاه‌ها تا حدودی امکان‌پذیر است ولی بعد از آن، چاه متروک خواهد شد و سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده از بین می‌رود. یکی از رسانه‌ها گزارش داده، در منطقه بادرود نطنز عمق چاه‌های عمیق در بدو حفر حدود ۷۰ یا ۸۰ متر بوده که در
سال‌های اخیر با کف‌کنی‌های انجام‌شده تا حدود ۱۵۰ متر افزایش یافته است. با در نظر گرفتن این چاه‌های آب به نظر می‌رسد با چاه‌های دستی و نیمه‌عمیق نتوان سالانه بیش از 17 میلیارد مترمکعب آب (طبق برآورد عیسی کلانتری، مشاور معاون اول رئیس‌جمهور) از طریق 300 هزار حلقه چاه غیرمجاز (طبق اعلام وزارت نیرو) برداشت کرد. به همین دلیل نگرانی‌هایی وجود دارد که این چاه‌های غیرمجاز از نوع عمیقی باشند که هرساله صاحبان آن برای کسب آب بیشتر عمق آنها را بیشتر می‌کنند.
عمده چاه‌های غیرمجاز از چه جنس‌اند؟
به نظر می‌رسد این نگرانی بی‌دلیل هم نباشد. این موضوع را از هشدارها و اخبارهای مربوط به چاه‌های غیرمجاز می‌توان برداشت کرد که در لابه‌لای هشدارها و نگرانی‌ها به نوع عمیق یا نیمه‌عمیق بودن ویژگی این چاه‌ها اشاره شده است. این موضوع را در بیانیه هشدارآمیز اخیر شرکت آب منطقه‌ای زنجان به کشاورزان و مالکان چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق غیرمجاز و فاقد پروانه می‌توان دید. یا در اول بهمن‌ماه سال گذشته وقتی محمود قدبیگی، رئیس منابع آب خمین از انسداد شش حلقه چاه غیرمجاز خبر می‌داد به صراحت به عمیق بودن این چاه‌ها اشاره کرده بود. یا در 20 خردادماه امسال در گزارشی که باشگاه خبرنگاران منتشر کرده بود، نشان می‌داد بازار خریدوفروش چاه‌های غیرمجاز عمیق رونق قابل توجهی پیدا کرده است. یا در برنامه مناظره 30 شهریورماه سال 92 شبکه یک سیما، منصور حقیقت‌پور، نماینده مردم اردبیل در مجلس با صراحت عنوان کرده بود: «مدیرانی که اجازه دادند 30 هزار چاه عمیق در منطقه اطراف دریاچه ارومیه حفر شود در برابر وضعیت امروزی دریاچه ارومیه پاسخ دهند.» یا حتی اقبال شانظری، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای کردستان در جلسه شورای حفاظت از منابع آبی کردستان سوم
دی‌ماه سال گذشته خبر داده بود که در دشت‌های ممنوعه شرق این استان هزار و ۷۹۴ حلقه چاه عمیق و نیمه‌عمیق غیرمجاز شناسایی شده است. شاید به همین دلیل است که از نگاه خیلی از کارشناسان حتی اگر چاه غیرمجاز جدید حفر نشود همین چاه‌های غیرمجاز موجود می‌توانند منابع آبی بیشتری را در آینده ببلعند.
* برگرفته از این شعر فردوسی؛ «یکی داستان است پُرآب چشم /دل نازک از رستم آید به خشم»
دیدگاه تان را بنویسید