جنگ بر سر سهم بازار

نفت و داعش شاید مهم‌ترین اخبار سال 93 را به خود اختصاص دادند. نفت و داعش شوک‌های بزرگی در سال 93 به فضای اقتصادی، سیاسی و نظامی جهان وارد کردند.

از ابتدای 2011 به این سو قیمت نفت همواره بالای 100 دلار در هر بشکه باقی مانده بود. چنین ثباتی در دو دهه اخیر تنها در بین سال‌های 2000 تا 2003 و در سطح 30 دلار در هر بشکه مشاهده شده بود. تجربه چنین ثباتی بسیاری از صاحب‌نظران را متقاعد کرده بود که قیمت نفت در سطح 100 دلار به ثبات و چسبندگی قابل توجهی رسیده است و احتمال تغییر شدید در کوتاه‌مدت بسیار اندک است، اما از اواسط سال 2014 میلادی (خرداد 93) به یکباره قیمت نفت در سراشیبی قرار گرفت و به کانال 90 دلار در هر بشکه نزدیک شد؛ این روند نزولی ادامه پیدا کرد و در ماه نوامبر 2014 قیمت نفت خام به زیر 80 دلار در هر بشکه رسید. برگزاری اجلاس اوپک در 27 نوامبر که از پیش مشخص بود به کاهش سطح تولید رای نخواهد داد، روند نزولی قیمت نفت خام را شدت بخشید و بعد از آن قیمت نفت خام در هر ماه به صورت میانگین 10 دلار در هر بشکه کاهش را تجربه کرد تا نهایتاً قیمت نفت خام در ژانویه 2015 به کمتر از 50 دلار در هر بشکه رسید و بعد از آن مجدداً بالاتر آمد و تقریباً چند هفته‌ای است که قیمت در نزدیک 60 دلار آرام گرفته است.

در کمتر از شش ماه قیمت نفت خام بیش از 50 درصد کاهش پیدا کرد. چنین تجربه‌ای البته بی‌سابقه نبود اما قطعاً کم‌سابقه بود. از سال 1900 بدین سو، تعداد دفعاتی که قیمت نفت چنین سقوطی را تجربه کرده باشد از انگشتان یک دست فراتر نمی‌رود. البته باید توجه داشت به قیمت ثابت سال 2013 از 1900 بدین سو، تعداد دفعاتی که قیمت نفت بالای 100 دلار در هر بشکه بوده باشد، نیز به همین میزان معدود بوده است.

رشد و بالا ماندن قیمت نفت طی دهه گذشته سبب شد تولید نفت در جهان رشد بیشتری را نسبت به سال‌های قبل از خود تجربه کند. رشد تولید سالانه نفت خام در جهان در بین سال‌های 1980 تا 2002 تنها 6/ 0 درصد بوده است در حالی که این نسبت برای سال‌های 2002 تا 2013، 3/ 1 و برای سال‌های 2010 تا 2013، 7/ 1 درصد در سال است. میانگین رشد تولید سالانه نفت خام در بازه زمانی 2010 تا 2013 برای کشور آمریکا 4/ 8 درصد، کانادا 4/ 5 درصد، آمریکای جنوبی 2/ 0- درصد، روسیه 6/ 1 درصد و خاورمیانه 5/ 3 درصد بوده است. در منطقه خاورمیانه رشد سالانه در این بازه زمانی برای ایران 1/ 4- درصد، عراق 5/ 6 درصد، قطر 1/ 9 درصد، عربستان 5/ 4 درصد و امارات متحده عربی 7/ 7 درصد بوده است. میانگین رشد سالانه کل خاورمیانه برای بازه 2010 تا 2013، 5/ 3 درصد بوده است. در سایر نقاط جهان میانگین رشد تولید سالانه نفت خام در بازه زمانی 2010 تا 2013، برای آفریقا 4/ 2- درصد و منطقه آسیا‌پاسیفیک 7/ 0 درصد بوده است.

همان‌طور که ملاحظه می‌شود بیشترین رشد تولید نفت خام در جهان متعلق به آمریکا، کانادا، روسیه و کشورهای عربی است. از سوی دیگر اما تقاضای نفت خام چنان که مورد انتظار تولیدکنندگان نفت خام بوده است، افزایش نداشته است. کند شدن رشد اقتصادی چین و هند، نیاز کمتر آمریکا به واردات نفت و باقی ماندن رکود در حوزه یورو و همچنین بالا رفتن کلی راندمان و عملکرد تجهیزات انرژی‌بر اعم از صنایع حمل و نقل در عموم کشورهای توسعه‌یافته سبب کند شدن رشد تقاضا طی این سال‌ها بوده است. این عدم تعادل قیمت‌ها را به سمت قیمت‌های پایین‌تر هدایت کرد؛ بازار منتظر بود تا عکس‌العمل سمت تولید به این عدم تعادل مشخص شود.

تولیدکنندگانی که می‌توانستند در کوتاه‌مدت و به صورت دستوری با کاهش تولید خود، از سقوط بیشتر قیمت نفت خام جلوگیری کنند، به کشورهای عربی اعم از عربستان، قطر و امارات، عراق، و همچنین ایران، روسیه و ونزوئلا محدود می‌شد. ایران و ونزوئلا طی سال‌های اخیر نه فقط با رشد تولید مواجه نبودند بلکه با کاهش تولید نیز مواجه بودند، از سویی عراق در شرایط بسیار خطیری از نظر سیاسی و امنیتی به سر می‌برد و لذا به هیچ عنوان کاهش تولید را نپذیرفت. بر همین اساس بود که مذاکرات متعددی میان روسیه و عربستان جهت کاهش تولید به قصد حفظ قیمت‌ها انجام پذیرفت. اقتصاد روسیه به دلیل تحریم‌های غرب و آمریکا در شرایط سختی بود و امکان کاهش بیش از 300 هزار بشکه در روز را نداشت. عربستان تنها کشوری بود که می‌توانست با کاهش تولید قابل توجه قیمت‌ها را به کانال‌های بالاتر برساند. عربستان پیش از این در سال 1980 تا 1985 و به قصد حفظ قیمت‌ها بالای 30 دلار در هر بشکه، تجربه کاهش تولید را داشته است؛ در آن سال‌ها عربستان با کاهش تدریجی تولید نفت خام سعی در حفظ قیمت داشت. تولید عربستان در آن زمان از بیش از 10 میلیون بشکه در روز در سال 1980 به 6/ 3 میلیون بشکه در روز در سال 1985 رسید و هشت سال طول کشید تا توانست مجدداً به 9 میلیون بشکه تولید برسد و دیگر هرگز به 10 میلیون بشکه در روز نرسید. از سویی عربستان با بیش از 900 میلیارد دلار ذخیره ارزی، چرا باید این فرصت مهم برای ضربه زدن به روسیه و ایران را از دست بدهد؟ اساساً اختلافات سیاسی و امنیتی عمیق در منطقه و جهان امکان هرگونه توافق در جهت کاهش تولید میان تولیدکنندگان عمده را از بین برده بود. نفت در سال 93 بار دیگر همگان را شوکه کرد و تاثیرات عمیقی بر اقتصاد و سیاست جهان گذاشت که البته پس‌لرزه‌های آن همچنان ادامه‌دار است. سال 93 برای نفت، سال جنگ برای سهم بازار بود.