درگیر با فساد

جرم‌شناسان می‌گویند جرم را نمی‌توان در یک جامعه ریشه‌کن کرد، تنها می‌توان آن را کاهش داد. فعالان اقتصادی همین نگاه را به فساد دارند. فساد را نمی‌توان در یک اقتصاد به صفر رساند. تنها می‌توان آن را کاهش داد. اما چگونه؟

سازمان‌های اقتصادی همواره در معرض فسادند. برخی بیشتر و برخی کمتر. گمرک در همه کشورها از جمله بخش‌هایی است که به دلیل ماهیت وجودی خود می‌تواند بیش از سایر بخش‌ها درگیر فساد باشد و انگیزه فساد در این سازمان اصولاً بالاست. دلایل متعددی منجر به فساد در گمرک می‌شود. عواملی که ریشه‌های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی دارد. خلأ قانونی یا قوانین مبهم و غیرشفاف و تعرفه‌های بالا را هم می‌توان جزو عوامل موثر در افزایش فساد دانست. تعرفه‌هایی که هم انگیزه فساد و تبانی را بالا می‌برد و هم‌ حجم قاچاق به کشور را. اما نکته این است که راهکارها هم در همین موارد خلاصه می‌شود. یعنی باید هم ساختارها را اصلاح کرد و هم با شناسایی انگیزه‌های فساد آنها را از بین برد. کارشناسان این حوزه معتقدند عوامل اقتصادی یکی از مهم‌ترین انگیزه‌های ایجاد فساد است. در همین راستا حل مشکلات اقتصادی و نابسامانی‌های درآمدی کارکنان در گمرک می‌تواند راهکار مناسبی برای کاهش انگیزه فساد باشد. اما فساد یک مساله تک‌بعدی نیست و نمی‌توان با یک راهکار امید به حل آن داشت. در گام دیگر لازم است بررسی کنیم کدام قوانین و مقررات مبهم و غیرشفاف است که دست مجریان را برای تفاسیر متعدد باز می‌گذارد. در نتیجه ایجاد شفافیت در قوانین و مقررات گمرکی از طریق وضع آیین‌نامه‌های داخلی می‌تواند در این میان موثر باشد. اگرچه کارشناسان حقوقی معتقدند ایران در زمینه مقررات قانونی گمرک خلئی ندارد و مساله اجرای آنهاست. مشکل دیگری که سرمنشأ فساد است، مواجهه مستقیم مراجعه‌کننده و کارمندان اداری است. کاهش این ارتباط رودررو و آنلاین شدن سیستم‌ها می‌تواند به کاهش فساد و دادوستدهای غیرقانونی کمک کند. در نتیجه اجرای برنامه‌هایی به منظور نوسازی مستمر روش‌های گمرکی و مکانیزه کردن سیستم گمرک از دیگر راهکارهایی است که می‌تواند فساد را به میزان قابل توجهی کاهش دهد. مساله کاهش تعرفه‌ها هم از دیگر عواملی است که انگیزه فساد را کاهش می‌دهد. شاید ضروری است که تعرفه‌های بالای کنونی گمرک بررسی مجدد شود و با بررسی هزینه و فایده چنین تعرفه‌هایی و به خصوص آثار سوء آن بر قاچاق و فساد، بازنگری اساسی در آن صورت بگیرد.

خوشبختانه گمرک ایران در چند سال گذشته به سمت مکانیزه کردن سیستم تجارت پیش رفته و به گفته رئیس سازمان گمرک ایران، فساد به میزان قابل توجهی کاهش یافته است. اما طبیعتاً حجمی از فساد هنوز هم وجود دارد و باید درصدد حل آن بود.

در این پرونده به این سوال پرداخته‌ایم که جنس فساد در گمرک ایران چیست و چه باید کرد که فساد در این سازمان به حداقل ممکن برسد؟ همچنین به این مساله توجه کرده‌ایم که کشورهای دیگر در برخورد با فساد چه کرده‌اند و سازمان جهانی گمرک چه پیشنهادی برای کاهش فساد دارد.