صرفه‌جویی با بازار آب

با توجه به آنکه ایران از نظر میزان بارش و منابع آبی موجود در منطقه خشک زمین واقع شده و تامین نیازهای آبی فزاینده به یک بحران ملی بدل شده است، صرفه‌جویی در استفاده از منابع آب یکی از مهم‌ترین راهکارها برای برون‌رفت از این بحران است. شیوه صحیح مصرف آب یکی از موثرترین راهکارها برای افزایش بهره‌وری استفاده از منابع آب است، از این رو حفظ این منابع نیازمند مدیریت صحیح، جامع و جدی است.

امروزه در کشورهای توسعه‌یافته به آب به‌عنوان یک کالای اقتصادی با‌ارزش نگریسته شده که مانند هر کالای دیگری قابلیت ارزش‌گذاری اقتصادی داشته و عرضه آن در بازار از طرف مالکین خصوصی قابلیت رقابت با دیگر کالاها را نیز دارد. اصولاً هر بازاری، نهادی است که شامل مقررات، مکان، عرضه، تقاضا و قیمت‌گذاری است که محور اساسی آن تخصیص قیمت است. زیرا قیمت در بازار موثرترین متغیری است که وارد معادلات می‌شود، به ویژه اگر بازار رقابتی باشد، از این رو عامل اصلی در ایجاد تعادل بین عرضه و تقاضا، قیمت کالاست.

بنابراین با تشکیل بازار آب، عرضه و تقاضای آب برخلاف مسائل دستوری و تکلیفی، از طریق ساز و کار قیمت تعدیل می‌شود، زیرا مسائل دستوری و تکلیفی سبب شده بهره‌وری آب به حداقل برسد اما در صورتی که ساز و کار قیمت وارد عرصه شود، تعدیل‌ها بر اساس مصرف بهینه ساماندهی شده و در واقع هدف این است که در بحث بازار، قیمت دخالت کند نه مسائل دستوری.

برای اینکه آب به بهترین نحو مصرف شود و پاسخگوی تمام نیازها باشد، باید قیمت اقتصادی برای آن تعیین شود و با تشکیل بازار آب هنگام تبادل آب بین عرضه و تقاضا، قیمت اقتصادی کشف و ارزش اقتصادی آب تعیین شود تا کشاورز، صنعتگر و مردم در مصرف آب دقت بیشتری کنند. البته می‌توان گفت طرح بازار آب در واقع مدیریت منابع آبی کشور به دست مردم است و تاکنون تجربه به اثبات رسانده است وقتی تصدی‌گری فعالیت‌ها به دست مردم باشد، آنها دلسوزانه عمل می‌کنند. به عبارتی حضور مردم در مدیریت مصرف آب باید به عنوان محور اساسی مطرح شود و توسعه سرمایه‌گذاری در تامین، انتقال و توزیع آب به عنوان محور جدی در بازار آب لحاظ شود.

از دیگر اهداف بازار آب ارتقای بهره‌وری آب و تسهیل مبادله آب بین مردم و دستگاه‌های نیازمند منابع آبی است و وقتی مبادله آب بین مردم شکل گیرد و به شکل رسمی و قانونی عملیاتی شود، بخشی از صنعت که به میزان کمی آب نیاز دارند می‌توانند از کشاورزانی که سهمی از حقابه دارند و در زمان‌هایی که نیازی به استفاده از آن ندارند، با قیمت مقرون به صرفه برای هر دو طرف خریداری کنند.

آب اساسی‌ترین نهاده تولید در همه زمینه‌هاست و حیات همه موجودات به آن بستگی دارد اما مصرف بی‌رویه و بی‌ضابطه در همه بخش‌ها اعم از کشاورزی، شرب، صنعت و خدمات بر آن حاکم بوده و چون بهای واقعی آن پرداخت نمی‌شود، احساس نمی‌شود که در سبد هزینه کل، «آب» چه وزنی دارد. در صورتی که بازار آب به عنوان یک نهاد اجتماعی، امکان داد و ستد حقوق بهره‌برداری از منابع آب میان متقاضیان و بهره‌برداران آب را فراهم می‌کند.

بنابراین تقویت ارزش اقتصادی، تخصیص بهتر و تثبیت حقوق آب از اهداف اصلی بازار آب بوده و ارزش ذاتی آب متناظر با هزینه‌های حفاظت و بازیافت در محدوده موردنظر تعیین می‌شود. در مواردی که برنامه‌های حفاظت و بازیافت بخش‌های مختلف مصرف، زیان‌های وارد شده به محیط‌های آبی را جبران نمی‌کند، ارزش ذاتی آب، هزینه‌های جبران لطمات وارد شده به محیط‌های آبی را نیز می‌تواند شامل شود. در حقیقت استفاده از بازار آب یکی از روش‌های افزایش بهره‌وری اقتصادی مصرف آب و همین‌طور کاهش خسارت‌های خشکسالی و کاهش آب است. بازار آب در واقع مدیریت کردن صحیح آب به شیوه‌های متداول و نوین است و اگر بازار آب ایجاد شود می‌توان بر مبنای آن ارزش تولید آب را حداکثر کرد.

همچنین اگر منابع آب بر اساس یک سرمایه‌گذاری و عرضه و تقاضا بین مردم و دستگاه‌ها قرار گیرد و مانند سایر نهاده‌ها، مصرف‌کننده برای آن هزینه کند مصرف بهینه انجام خواهد شد. صرفه‌جویی در بحث بازار آب به عنوان یک محور اساسی است و استفاده از فناوری‌ها و شیوه‌های نوین در تامین، توزیع، انتقال و مصرف آن یک ضرورت محسوب می‌شود، تا با ایجاد تعادل بین منابع آب و مصارف، زمینه توسعه پایدار ایجاد شود.

وقتی روابط قیمتی بین مردم و نهادهای عرضه‌کننده آب ایجاد شود، بازار آب شکل واقعی خود را پیدا می‌کند و شفاف می‌شود. تفاوت‌ها و رانت‌ها مشخص شده و به سمت یک قیمت اقتصادی و منطقی پیش می‌رود. در بازار آب ضوابط حاکم بر قیمت‌گذاری تعریف شده و با حفظ و رعایت استانداردهای زیست‌محیطی، حقوق جمعی مردم و ذی‌نفعان، مبادله آب انجام‌پذیر می‌شود.

همچنین یکی از مهم‌ترین تحولات ناشی از ایجاد بازار آب ساماندهی نظام بهره‌وری و بهره‌برداری آب بوده و با اجرایی شدن این طرح نظام بهره‌برداری آب خود به خود تغییر کرده و به تدریج بخش خصوصی نیز وارد بازار رقابتی آب می‌شود. بخش خصوصی وقتی به این واقعیت برسد که بخش آب هم از نظر سرمایه‌گذاری قابل رقابت است، قطعاً انگیزه و رغبت برای سرمایه‌گذار ایجاد شده تا وارد عرصه شود و در ایجاد و احداث سازه‌های ذخیره و عرضه آبی مشارکت کند. از این رو انتظار این است که به ازای هر واحد آب مصرفی میزان محصول تولیدی هم به لحاظ کمی و هم کیفی و هم از لحاظ ارزش اقتصادی رشد داشته باشد. افزایش سطح اشتغال و رفاه اجتماعی جامعه از دیگر تحولات مورد انتظار است که از راه تعریف ساز و کار صادرات آب عینیت پیدا می‌کند.

برخی کشورهای خاورمیانه، استرالیا، آفریقای جنوبی و بقیه مناطق خشک دنیا که با جمعیت رو به رشد مواجه‌اند از بازار آب بهره گرفتند تا بتوانند شرایط بحرانی و خشکسالی را مدیریت کنند که استرالیا در این بین بسیار موفق عمل کرده است.

با این اوصاف، ایجاد بازار آب می‌تواند بارقه امیدی برای حفظ و ساماندهی منابع محدود آب کشور باشد، اما مسوولان و دست‌اندرکارانی که چنین مسوولیت خطیری را بر عهده دارند باید با تلاش وافر خود بتوانند برای این بازار یک مدیریت قوی و جامع تعریف کنند تا این مدیریت ورود رانت‌ها را در این حوزه کمرنگ کرده و منجر به توسعه پایدار شود.