تجربه جدید رگولاتوری

سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیویی پس از یک دهه فعالیت در حوزه صدور مجوزهای ارتباطی و فراز و فرودهای آن قصد دارد از ابتدای سال 94 شانس خود را برای صدور فعالیت اپراتورهای جدیدی با زمینه فعالیت جدید بسنجد. فعال‌سازی اپراتورهای مجازی تلفن همراه در نگاه اول همان تجربه 10 سال پیش رگولاتوری برای صدور پروانه شرکت‌های ارائه‌دهنده اینترنت پرسرعت (PAP) است که پس از یک دهه قرار است از ابتدای سال 94 با نام FCP و با هدف تحول در مجوزهای تکنولوژی آنها و تجمیع برخی پروانه‌ها تغییر کند و زمینه فعالیت آنها گسترش یابد.
همان‌طور که PAP‌ها طی سالیان گذشته برای ارائه سرویس در عمل به شرکت مخابرات ایران و امکانات انحصاری آن وابسته بودند و با چالش‌های زیادی دست و پنجه نرم کردند، حالا رگولاتوری تا اندازه‌ای مشابه آن را در فعالیت اپراتورهای مجازی تلفن همراه (MVNO) تجربه خواهد کرد اما با این تفاوت که یک دهه تجربه‌ای اندوخته است که انتظار می‌رود پخته‌تر و کارآمدتر نسبت به صدور پروانه‌های جدید اقدام کند. پروانه‌هایی که اپراتورهای فعلی موبایل شامل همراه اول، ایرانسل و رایتل مدعیان سرمایه‌گذاری‌های هنگفت آن هستند و تا اندازه‌ای محتاطانه نسبت به ورود رقیب تازه‌ای که قرار است از طریق خود آنها تغذیه شود، رفتار می‌کنند. رقیبی که در صورت تعامل و همکاری میان آنها و برقراری رابطه برد-برد میان دو طرف این معادله مزایای به مراتب بیشتری را به دنبال خواهد داشت. جلسات برگزارشده در رگولاتوری برای نظرسنجی و شنیدن آرای طرفین درگیر در اپراتورهای مجازی تلفن همراه حاکی از مقاومت شدید و سرسختانه اپراتورهای موبایل (MNO) است. اپراتورهایی که در برابر فرمول‌های قیمت‌گذاری تا نحوه تسهیم درآمد مقاومت کردند و حتی زیر بار کاهش تسهیم درآمد 28‌درصدی خود به دولت در ازای ارائه سرویس ارزان‌تر به اپراتورهای مجازی نرفتند. اصول حاکم بر پروانه این اپراتورها قرار بود هفته گذشته در کمیسیون تنظیم مقررات ارتباطات به تصویب برسد اما مخالفت‌های صورت‌گرفته با برخی مفاد آن از جمله کاهش تعداد اپراتورهای مجاز به دریافت پروانه اپراتور مجازی تلفن همراه و زمان صدور مجوز آنها در شرایطی که اپراتورهای فعلی به شدت در حال سرمایه‌گذاری روی توسعه نسل‌های سوم و چهارم تلفن همراه هستند، تصویب آن را به تعویق انداخت تا برخی شرایط آن تعدیل شود.

درآمدزایی دولت
روند رگولاتوری برای صدور مجوزهای جدید و درآمدزایی برای وزارت ارتباطات در سال 94 شدت خواهد گرفت و برخی صدور مجوزهای متعدد و دریافت حق امتیاز پروانه‌ها را فارغ از آثار مثبت و منفی آن راهی برای درآمدزایی دولت در شرایط کاهش شدید قیمت نفت ارزیابی می‌کنند اما سازمان تنظیم مقررات معتقد است حق امتیاز برای کسب درآمد و واریز به خزانه نیست. رگولاتوری پرداختی‌های تعیین‌شده در اصول حاکم بر پروانه‌ها را به منظور ارزیابی توان مالی متقاضیان می‌داند تا هر کسی وارد این بازار نشود و آن را به نفع کسانی توصیف می‌کنند که در این حوزه کار می‌کنند.
یکی از چالش‌های همیشگی رگولاتوری در زمان‌های صدور مجوز ورود بازیگران ناشی بوده است که صرفاً به دریافت مجوز اقدام می‌کردند و در نهایت بدون خروجی مجوزهایش یا خاک می‌خورد یا واگذار می‌شد. از همین رو تضمین درآمدهای تعیین‌شده در پروانه‌ها و تسهیم آنها با دولت راهی برای الزام کسب درآمد آنها و جلوگیری از ورود بازیگران غیرفعال به بازار در نظر گرفته شده است. از همین رو چنین روندی را در پروانه اپراتورهای مجازی تلفن همراه نیز مدنظر قرار داده است.

روابط اپراتورها با MVNO‌ها
جایابی شریک MVNO در بازار، کاهش ریسک تضاد منافع و جایگزین شدن، شبکه توزیع و مزیت رقابتی از چالش‌های اپراتورها در ارتباط با MVNO‌هاست اما مزایای راه‌اندازی اپراتورهای مجازی برای اپراتورهای میزبان، دسترسی به بخش‌های جدیدی از بازار، کاهش هزینه‌های جذب مشتریان، جریان درآمدی جدید از فروش‌های عمده، راه‌اندازی سرویس‌های جدید، جذب رقبای تازه‌وارد در قالب شرکای تجاری و استفاده از تمام ظرفیت شبکه است و در همین حال کاهش درآمدها، ریزش مشتریان فعلی و تضاد منافع با شرکای جدید از جمله چالش‌های آن محسوب می‌شود.
در همین حال مثال‌هایی از شکست‌های MVNO‌ها در دنیا به دلایل متعدد وجود دارد که دلایل آن سودآور نبودن آن، کمبود درخواست، فقدان مقررات مناسب، کمبود سرمایه‌گذاری و برندسازی بوده است. به‌طور مثال در بازارهای در حال رشد مثل آفریقا MVNO‌ها به دلیل موضوعات رگولاتوری و درآمد اندک با شکست مواجه شدند.
فعالیت اپراتورهای مجازی بر بستر شبکه‌های موجود الزاماً به معنی موفقیت کسب و کار آنها نخواهد بود و پیش‌بینی می‌شود تنها یک‌سوم دریافت‌کنندگان مجوز در این حوزه موفق به بقا در بازار شوند. نمونه‌های زیادی در این باره در دنیا وجود دارد و به‌طور مشخص در بریتانیا با افزایش تعداد MVNO‌هایی که راه‌اندازی شدند و تنور رقابت داغ شد اما به ازای هر صد اپراتور مجازی که بین سال‌های 2010 تا 2013 راه‌اندازی شدند، 28 اپراتور مجازی تعطیل شدند. از همین رو نقش رگولاتوری در حمایت از اپراتورهای جدید و درنظر گرفتن صحیح منافع اپراتورهای موبایل در تکرار نشدن تجربه‌های جهانی در ایران بسیار موثر است.

اپراتورهای بدون شبکه
اپراتورهای MVNO به عنوان بازیگران ارتباطات بی‌سیم نیازی به مجوز طیف فرکانسی ندارند و زیرساخت لازم برای ارائه خدمات را از سایر اپراتورها که با عنوان اپراتور اصلی یا میزبان (MNO) از آنها یاد می‌شود، دریافت می‌کنند. آنها به عنوان نمایندگان فروش خدمات ارزش افزوده از ظرفیت شبکه میزبان استفاده کرده و یکسری خدمات ارزش افزوده خاص و ویژه را ارائه می‌دهند. به بیان دیگر اپراتورهای مجازی نوعی از اپراتورهای تلفن همراه محسوب می‌شوند که بر پایه عقد قرارداد با سایر اپراتورهای موجود در آن منطقه، خدمات خریداری‌شده را به صورت عمده دریافت کرده و سپس در بازار تقاضا، آن خدمات را با نشان تجاری خود و به صورت خرده‌فروشی عرضه می‌دارند. از دیدگاه معیارهای مالی و رویکرد کسب و کار، اپراتور مجازی تلفن همراه و اپراتورهای اصلی این حوزه با یکدیگر تفاوت دارند.

خصوصی‌سازی از زاویه‌ای دیگر
صنعت مخابرات نیازمند محرک‌هایی برای ایجاد پویایی و رونق است و با وجود سه اپراتور کنونی، توجه به این محرک‌ها به افزایش ترافیک شبکه‌های تلفن همراه منجر می‌شود. با بررسی صنعت مخابرات کشورهای مختلف، عوامل متعددی در ایجاد رونق در بازار تلفن همراه می‌توان شناسایی کرد. در این میان خصوصی‌سازی و تنظیم بازار باعث می‌شود بازیگران جدیدی به این عرصه وارد شوند؛ استفاده از نسل‌های جدید شبکه‌های ارتباطی که باعث ظهور سرویس‌های خلاقانه‌تری علاوه بر صوت و پیام کوتاه می‌شوند؛ ارائه دستگاه‌های جدید موبایل با قیمت مناسب باعث افزایش ضریب نفوذ تلفن همراه در بین کاربران می‌شود. خصوصی‌سازی باعث کاهش انحصار اپراتور غالب مخابرات می‌شود و کاهش انحصار اپراتور غالب ضمن تسهیم بازار اپراتورهای بزرگ با بازیگران جدید، منجر به افزایش رقابت، افزایش سرمایه‌گذاری، تنوع در خدمات و افزایش حق انتخاب مشترکان می‌شود. با ظهور نسل‌های جدید شبکه‌های ارتباطی به ویژه نسل چهارم در ایران، یکی از مباحثی که بین اپراتورها و کاربران مطرح می‌شود، محتوای لازم و متناسب با شرایط نسل‌های جدید شبکه‌های ارتباطی است. کاربران انتظار دارند که با راه‌اندازی نسل‌های جدید، به محتوا و مطالبی متنوع‌تر دسترسی داشته باشند و از سوی دیگر، ارائه محتوای لازم از دغدغه‌های اپراتورهاست.
ورود اپراتور مجازی تلفن همراه از دیدگاه‌های مختلف قابل بررسی است. ایجاد فرصت‌های شغلی، افزایش حق انتخاب کاربران، تنوع خدمت، پاسخ به نیازهای گروه‌های خاص و کاهش قیمت خدمات تنها بخشی از تاثیرات ورود اپراتور مجازی تلفن همراه است.
افزایش استفاده از ارتباطات ماشین به ماشین، افزایش نیازهای رومینگ در روند جهانی‌سازی، افزایش ظرفیت شبکه‌های قدیمی، فرصت توسعه نسل چهارم تلفن همراه (LTE)، نوآوری در مدل تجاری و ارتقای فضای رقابتی در بازار از محرک‌های کلیدی در رشد اپراتورهای مجازی محسوب می‌شوند. اپراتورهای مجازی تلفن همراه به عنوان یکی از بازیگران ارتباطات بی‌سیم نیازی به مجوز طیف فرکانسی ندارند. این دسته از اپراتورها زیرساخت لازم برای ارائه خدمات را از سایر اپراتورها، که با عنوان اپراتور اصلی یا میزبان از آنها یاد می‌شود، دریافت می‌کنند. مدل هزینه اپراتور مجازی متغیر و بر اساس فروش است. این اپراتورها هزینه‌های سرمایه‌گذاری و خطرپذیری کمی دارند اما هزینه‌های عملیاتی آنها زیاد است و باید بخش‌های سودآور را شناسایی کرده و روی بخش‌های متفاوت متمرکز شوند.

جذابیت‌های اپراتورهای مجازی
یکی از مهم‌ترین محرک‌های حرکت به سمت اپراتور مجازی شدن، دسترسی به بخش بزرگی از کاربران تلفن همراه به عنوان مشتریان خدمات قابل ارائه توسط اپراتور مجازی است. این بازار از لحاظ سودآوری مورد توجه شرکت‌های اپراتور مجازی تلفن همراه قرار گرفته است. اپراتورهای مجازی تلفن همراه بر این باور هستند که ارائه سرویس‌های جدید می‌تواند باعث سودآوری، حفظ و جذب کاربران شود. این سرویس‌ها تنها شامل مکالمات تلفنی نمی‌شود. به همین خاطر هر اپراتور سعی می‌کند با کمترین هزینه به حفظ و جلب کاربر بپردازد. بر اساس تحقیقات صورت‌گرفته توانمندی‌های اپراتورهای مجازی حفظ و نگهداری کاربران موجود، برندسازی، کانال‌های توزیع، مطلب محتوا و همگرایی است.
این موارد به عنوان توانمندی‌های لازم برای یک اپراتور مجازی مطرح می‌شوند. اپراتور مجازی تلفن همراه برای ماندن در بازار رقابتی ارائه خدمات، در وهله اول باید کاربران خود را حفظ کند و سپس به جذب کاربر جدید بپردازد.

مزایای اپراتورهای مجازی
نخستین و مهم‌ترین مزیتی که اپراتورهای مجازی تلفن همراه برای کشور ایجاد می‌کنند، ایجاد بازار کاری گسترده در زمینه‌های مختلف از جمله مخابرات، کامپیوتر، اقتصاد، مدیریت، بازاریابی و‌... است. اپراتورهای مجازی با به‌کارگیری نیروهای متخصص در حوزه‌های گوناگون می‌توانند سهم بزرگی در ایجاد اشتغال در جامعه داشته باشند. دومین مزیت مهم اپراتورهای مجازی برای کشور، افزایش تولید محتوای بومی است. محتوایی که شامل تولید برنامه‌های کاربردی، راه‌اندازی شبکه‌های اجتماعی داخلی و ارائه مطالب و محتواهای متناسب با شرایط فرهنگی کشور است، موضوعی که هم از جنبه فرهنگی و هم از جنبه سیاسی اهمیت دارد.
اپراتورهای مجازی تلفن همراه به جای سرمایه‌گذاری در بخش ساخت و نگهداری زیرساخت لازم برای ارائه سرویس، به سرمایه‌گذاری در تحقیقات بازاریابی و ارائه سرویس می‌پردازند که هم هزینه کمتری را شامل می‌شود و هم سودآوری بیشتری را به دنبال خواهد داشت. اپراتورهای مجازی تلفن همراه در شناخت کاربر و بازار متناسب با آن تخصص دارند. به همین دلیل بر اساس نیاز کاربر به ارائه سرویس می‌پردازند. ارائه خدمات ارزش افزوده و به خصوص مبتنی بر محتوا که توسط اپراتورهای صاحب زیرساخت ارائه نمی‌شوند، باعث می‌شود که اپراتورهای مجازی در مقایسه با اپراتورهای غیرمجازی با استقبال بیشتری مواجه باشند.
ارائه خدمات به تمامی کاربران بدون در نظر گرفتن اپراتورهای اصلی آنها باعث می‌شود که سطح پوشش اپراتورهای مجازی در مقایسه با سایر اپراتورهای اصلی موجود در منطقه بیشتر شود. این مزیت به آن معنی است که اپراتورهای مجازی با استفاده از مفهوم رومینگ به ارائه خدمات می‌پردازند.

چالش‌های اپراتور مجازی تلفن همراه
اپراتورهای مجازی تلفن همراه چالش‌هایی را نیز به دنبال خواهند داشت. این چالش‌ها بیشتر به دلیل نداشتن زیرساخت‌های ارتباطی لازم و مستقل ایجاد می‌شود. اپراتور مجازی به عنوان رقبای اپراتورهای اصلی شناخته می‌شوند که این مساله برای اپراتورهای اصلی خوشایند نیست. از آنجا که راه‌اندازی هسته شبکه‌های ارتباطی بی‌سیم و سیار بسیار پرهزینه است، بنابراین اپراتورها علاقه‌ای به اشتراک‌گذاری آن ندارند. به همین دلیل مدل درآمدی در نظر گرفته‌شده برای اپراتورهای مجازی با یک عدم قطعیت همراه خواهد بود. اپراتورهای مجازی تلفن همراه تهدیدی برای امنیت زیرساخت‌های اپراتورهای اصلی و میزبان تلفن همراه به شمار می‌آیند که این مفهوم نیز برای اپراتورهای میزبان جذاب نیست.

تجربیات جهانی
راه‌اندازی اپراتورهای مجازی تلفن همراه باعث ایجاد تحول در صنعت مخابرات و ارائه خدمات می‌شود که به دنبال آن تحولات اقتصادی و اجتماعی در کشور نیز رخ خواهند داد. با بررسی‌های صورت‌گرفته مشخص شد ارائه سرویس‌های ارزش افزوده از دیدگاه اقتصادی می‌تواند با سرمایه‌گذاری بیشتری در این بازار همراه باشند و به رونق صنعت مخابرات منتهی شود.
بر اساس اطلاعات منتشرشده، بازار اپراتورهای مجازی تلفن همراه می‌کوشد تا در پایان سال 2017 به تعداد 300 میلیون مشترک در سراسر جهان دست یابد. از دیدگاه انتشار جغرافیایی، اروپا بزرگ‌ترین بازار اپراتور مجازی تلفن همراه را دارد و پس از آن ایالات متحده آمریکا قرار می‌گیرد. بعد از این دو، آسیا و اقیانوسیه در رتبه سوم قرار گرفته است. بر اساس گزارش‌های منتشرشده، درآمد حاصل از اپراتورهای مجازی در کشور آلمان که بیشترین تعداد اپراتور مجازی تلفن همراه را در جهان دارد، مبلغی بالغ بر 6/186 میلیون دلار بوده است. در بین کشورهای منطقه، ترکیه بیشترین تعداد اپراتور مجازی تلفن همراه را دارد. از سوی دیگر، عربستان در سال 2013 مجوز راه‌اندازی سه اپراتور مجازی تلفن همراه را با هدف ایجاد رقابت، کاهش قیمت‌ها، افزایش کیفیت خدمات و افزایش درآمدهای حاصل از اپراتورهای مجازی صادر کرده است.
بر اساس بررسی‌های صورت گرفته، مشخص شد شرکت ویرجین در کشورهای مختلف و با همکاری اپراتورهای تلفن همراه آن کشور، اقدام به راه‌اندازی اپراتور مجازی کرده که این کار ضمن ایجاد بازار کاری مناسب، به سودآوری شرکت‌ها و اپراتورها نیز کمک رسانده است.