دو دهه دسترسی

«فراخوان برای ثبت‌نام نخستین شبکه تلفن متحرک جیبی». این آگهی را به خاطر می‌آورید؟

از زمان انتشار این آگهی در روزنامه‌های سراسری دو دهه می‌گذرد. در 19 مرداد سال 1373 وقتی نخستین سیم‌کارت‌های تلفن همراه در کشور واگذار شد، ایران جزو پیشگامان پذیرش این تکنولوژی در منطقه بود و تلفن همراه در جهان نیز سال‌های اولیه حیات خود را می‌گذراند. اکنون، سیم‌کارت در ایران 20ساله شده است، گرچه مانند هر نوآوری دیگری، کمی طول کشید تا بتواند مشتریان خود را بیابد. عدم اقبال عمومی به این تکنولوژی نوین در سال‌های نخست، مسوولان شرکت مخابرات و وزارت ارتباطات وقت را ناچار کرد کمپین تبلیغاتی گسترده‌ای برای اقناع مردم راه‌اندازی کنند. از تبلیغات رسانه‌ها گرفته تا کلاس‌های آموزشی. حتی رئیس‌جمهور نیز وارد گود شد تا مزایای کاربرد این فناوری را به مردم یادآور شود. از آن زمان تنها دو دهه گذشته است اما امروز، حتی کودکان را نمی‌توان از هیجان داشتن موبایل بر حذر داشت.

پیدایش این تکنولوژی درهای دنیای جدیدی را به روی کاربران تلفن ثابت باز کرد، دنیایی که در آن دیگر برای تماس نیازی به نشستن پای گوشی‌های تلفن نبود. ابزار ارتباطی در جیب و کیف و دست کاربران حمل می‌شد. نگاهی به تحولات تلفن همراه در چند دهه گذشته، خالی از لطف نیست چراکه تولد و تحول سیم‌کارت پیوند نزدیکی با تحولات گوشی‌ها و نیز سیستم GPS در سراسر جهان دارد. در آغاز، گوشی‌های تلفن همراه چندان هم همراه نبودند؛ گوشی‌های بزرگ و سنگین با آنتن‌های نسبتاً بلند، که حمل آن دست و بازوی قدرتمندی می‌خواست. بدتر آنکه باتری‌های ضعیفی داشتند و دارندگان آنها گاهی نمی‌توانستند از کنار پریز برق دور شوند چرا که به سرعت شارژشان تمام می‌شد. در کنار این همه، پوشش ارتباطی شبکه‌های موبایل هم وضعیت اسفباری داشت. اینجا آنتن می‌داد، دو قدم آن طرف‌تر قطع می‌شد. سیم‌کارت‌ها هم در بزرگی، دست کمی از گوشی‌ها نداشتند. سیم‌کارت‌های اولیه در قطع و اندازه نزدیک به کارت‌های اعتباری بودند. کم‌کم به اندازه یک تمبر درآمدند و امروزه سیم‌کارت‌های نانو که از سال 2012 به بازار عرضه شده‌اند، 15 برابر کوچک‌تر از نمونه‌های اولیه هستند.

تکنولوژی تلفن همراه به ویژه در سال‌های اخیر شاهد تحولات چشمگیری بوده است. نسل سوم، چهارم و پنجم این تلفن‌ها دیگر شباهت چندانی با نیاکان خود ندارد. گوشی‌ها کوچک‌تر، سبک‌تر و قدرتمندتر شده‌اند. علاوه بر امکان ارسال متن (پیامک)، اینترنت هم به کاربران آنها کمک کرد تا قابلیت‌های یک کامپیوتر شخصی را در جیب خود حمل کنند. بازی‌های کامپیوتری نیز به سرعت راه خود را به این ابزار ارتباطی باز کردند. این روزها هم شبکه‌های اجتماعی مبتنی بر موبایل، فرصت سر خاراندن را از کاربران گوشی‌ها گرفته است!

به راستی تلفن همراه چیست؟ ابزار مکالمه و ارسال متن؟ دوربین؟ کامپیوتر؟ اینترنت؟ یا معجزه‌ای که به طور همزمان نیازهای متعدد کاربران خود را برآورده می‌کند؟ آنچه که بدیهی است کاربرد این ابزار ارتباطی به سرعت در سراسر جهان گسترش پیدا کرده و ضمن بهبود زندگی بسیاری افراد، بر ارتباطات، جامعه، اقتصاد، آموزش و دیگر عرصه‌ها تاثیرات عمیق و شگرفی بر جای گذاشته است.

یک جهان، میلیاردها موبایل

اگر بگوییم دیگر کسی باقی نمانده که موبایل نداشته باشد، اغراق نکرده‌ایم. بنابر گزارش سازمان بین‌المللی ارتباطات دور (ITU) در سال گذشته میلادی تقریباً به تعداد 1/7 میلیارد ساکنان کره زمین، گوشی تلفن همراه وجود داشته است (8/6 میلیارد). در برخی از کشورهای در حال توسعه جهان ضریب نفوذ موبایل به 89 درصد رسیده است.

تجربه 40ساله ارتباطات سیار در جهان نشان می‌دهد این تکنولوژی فراتر از یک ابزار ارتباطی می‌تواند زندگی افراد را تغییر دهد. کمتر از دو دهه پیش موبایل کالای لوکسی بود که تنها در دست افراد متمول، اهالی تجارت یا دولتمردان دیده می‌شد اما امروز زنان، کودکان، کارگران، کشاورزان و سالمندان از هر قشر و طبقه‌ای به این تکنولوژی دسترسی دارند. گفته می‌شود بیش از 8/1 میلیارد نفر از جمعیت دنیا که به بانک دسترسی ندارند با استفاده از موبایل می‌توانند امور بانکی خود را رتق و فتق کنند. کشاورزان می‌توانند با این ابزار از گزارش‌های هواشناسی و قیمت‌های بازار مطلع شوند و کارآفرینان بزرگ و کوچک ارتباط آسان‌تری با بازار و مشتریان بالقوه خود پیدا کنند. در کنار این همه، به وضوح می‌توان دید که سازمان‌های بزرگ و کوچک همگی از تکنولوژی تلفن همراه بهره می‌برند تا بهتر و هوشمندانه‌تر عمل کنند. تلفن همراه به آنها کمک می‌کند تا بلادرنگ داده‌های لازم را گردآوری کنند، تصمیمات تجاری آگاهانه بگیرند و در جامعه حضور موثرتری داشته باشند. بنیاد گرامین و سازمان

Good World Soloutions در مالزی دو موسسه‌ای هستند که بخشی از تعهدات خود را برای رفع نابرابری و قدرتمند ساختن افراد بی‌بضاعت با استفاده از تکنولوژی موبایل به انجام می‌رسانند. آنها با استفاده از موبایل به افراد و خانواده‌های بی‌بضاعت کمک می‌کنند تا به مهارت‌ها و اطلاعاتی دسترسی پیدا کنند که برای رسیدن به خودکفایی اقتصادی به آن نیاز دارند. هر دو سازمان از طریق برنامه‌های خاص خود تلاش می‌کنند با استفاده از موبایل اطلاعات لازم را در مورد کارگران، شرایط کاری و کسب و کارهای کوچک گردآوری کنند و اطلاعات مربوط به بهداشت، امنیت، آموزش و سواد مالی را در اختیار آنها قرار دهند. به نظر می‌رسد تلفن‌های همراه در ساده‌ترین کاربرد خود، هم به نفع تجارت و هم به نفع مردم جهان عمل می‌کنند.

تلفن همراه تنها نحوه ارتباط ما با جهان پیرامون‌مان را تغییر نداده است. افزایش خطوط ارتباطی تلفن همراه در سراسر جهان به ویژه در کشورهای در حال توسعه با پیشرفت در آموزش، برابری جنسیتی و مشارکت سیاسی همراه بوده است. همچنین رابطه معناداری با رشد اقتصادی دارد. اینها تنها بخشی از یافته‌های پژوهشی است که از سوی «انستیتوی مطالعات اقتصادی کلن» در 10 کشور جهان از جمله انگلستان، آلمان، مصر، هند، آفریقای جنوبی و کنیا انجام شده است. یافته‌های این مطالعه که توسط موسسه ودافون ایتالیا منتشر شد بر دستاوردهای تلفن همراه در چهار حوزه تاکید دارد:

- ارتباطات: در نقاطی که امکان دسترسی به تلفن ثابت، اینترنت و دیگر ابزارهای ارتباطی میسر نیست تلفن همراه تنها راهکار ارتباطی باقی‌مانده به شمار می‌رود. جالب آنکه این مطالعه نشان می‌دهد اگرچه این ابزار می‌تواند نویدبخش شبکه اجتماعی گسترده‌تری باشد، نیمی از افراد معمولی جامعه با موبایل خود، تنها با چهار تا شش نفر دیگر تماس می‌گیرند یا برایشان پیامک ارسال می‌کنند.

- سلامت و بهداشت: وقتی افراد خانواده از خانه دور هستند موبایل می‌تواند تضمین خوبی برای سلامت فیزیکی و روانی افراد باشد. به علاوه این ابزار زنان را قادر ساخته است همزمان سه نقش یا وظیفه اصلی خود را ایفا کنند: همسر باشند، مادر باشند و درآمدزایی کنند.

- مشارکت سیاسی: این پژوهش نشان می‌دهد افزایش کاربران تلفن همراه به طرز معناداری با افزایش مشارکت سیاسی، کاهش نابرابری‌های جنسیتی و افزایش زمان صرف‌شده برای آموزش همراه است. در هر سه حوزه، تاثیر موبایل بر توسعه اجتماعی در کشورهای در حال توسعه، پررنگ‌تر و بیشتر بوده است.

رشد اقتصادی: تکنولوژی تلفن همراه به طور معناداری بر رشد تولید ناخالص ملی تاثیر می‌گذارد. پیش‌بینی این رشد بین سال‌های 2010 تا 2020، از 8/1 درصد در انگلستان تا 9/24 درصد در مصر متغیر است. مانند مورد قبل، این تاثیر در کشورهای در حال توسعه بیشتر است. استفاده از تلفن‌های موبایل پیامدهای نامساعدی نیز برای زندگی روزمره مردم در برداشته است. از مکالمه با تلفن همراه هنگام رانندگی که مسبب بسیاری از حوادث شناخته‌شده گرفته تا تاثیر امواج الکترومغناطیس آن بر مغز انسان، از اعتیاد به بازی‌های موبایل تا حضور دائمی کاربران در شبکه‌های اجتماعی و چت و مکالمه، همگی از جمله رهاوردهای نامطلوبی هستند که نگرانی محققان و سیاستگذاران را در پی داشته‌اند. بخواهیم یا نه، تکنولوژی تلفن همراه با زندگی روزمره ما پیوند خورده است. شناسایی تحولات، پیامدها، و دستاوردهای این تکنولوژی مانند هر نوآوری دیگری به ما کمک می‌کند تا سیاست‌های درستی در قبال پذیرش و کاربرد آن اتخاذ کنیم. پرونده پیش‌رو در تلاش است این تحولات و رهاوردها را در مدت دو دهه گذشته در ایران بررسی کند.