تاریخ انتشار:
مسیر بازسازی
اسلام و علم
پس از قرن‌ها رکود علم جهان اسلام را در مسیر بازگشت قرار داده است.
ترجمه جواد طهماسبی
پس از قرن‌ها رکود علم جهان اسلام را در مسیر بازگشت قرار داده است. خواب آنها عمیق و درازمدت بوده است. در سال 2005 دانشگاه هاروارد به تنهایی بیش از مجموع 17 کشور عربی‌زبان مقاله علمی تولید کرد. جمعیت 6/1 میلیارد نفری کشورهای مسلمان فقط دو برنده جایزه نوبل در شیمی و فیزیک داشتند که هر دو در غرب بودند. احمد حسن زیوان شیمیدان برنده نوبل که هنوز در قید حیات است در موسسه تکنولوژی کالیفرنیا حضور دارد. در مقابل، یهودیان 79 جایزه نوبل برده‌اند. 57 کشور عضو سازمان کنفرانس اسلامی فقط 81/0 درصد از تولید ناخالص داخلی خود را به تحقیق و توسعه اختصاص داده‌اند که یک‌سوم میانگین جهانی است. آمریکا که بزرگ‌ترین بودجه علمی دنیا را دارد 9/2 درصد از GDP خود را به این امر اختصاص داده است. این درصد در اسرائیل به 4/4 می‌رسد. بعضی دانشگاه‌ها به مسائل عبادی بیشتر از مطالعه توجه دارند. به عنوان مثال دانشگاه قیدی‌اعظم در اسلام‌آباد سه مسجد دارد و چهارمین آن هم در حال ساخت است اما در این دانشگاه کتابفروشی دیده نمی‌شود. حفظ مطالب جای تفکر انتقادی را در بیشتر سطوح تحصیلات عالی در این کشورها گرفته است. دولت عربستان سعودی با حمایت از
کتاب‌های مکاتب اسلامی مانند «معجزه‌های چالش‌ناپذیر قرآن: حقایقی که نمی‌توان با علم انکار کرد» به نظر می‌رسد که می‌خواهد نشان دهد بین عقیده و خرد تناقضی ذاتی وجود دارد. بسیاری از دانشگاه‌ها از ارائه رشته‌هایی که به سیاست نزدیک می‌شوند و یا دیدگاهی غیرتعصبی به مذهب دارند، می‌هراسند. پرویز هوظوی دانشمند مشهور هسته‌ای پاکستان رشته‌ای درباره علم و موضوعات جهانی معرفی کرد که رابطه اسلام و علم را بررسی می‌کرد. این رشته در دانشکده علوم مدیریت دانشگاه لاهور ارائه شد که یکی از دانشگاه‌های پیشرو پاکستان به حساب می‌آید. دانشجویان علاقه‌مندی زیادی نشان دادند، اما قرارداد پرویز هوظوی پس از پایان در ماه دسامبر بدون هیچ دلیلی دوباره تمدید نشد. هر چند دانشگاه تاکید می‌کند که این تصمیم ربطی به محتوای رشته ندارد. اما با نگاهی دقیق‌تر دو جنبه دیگر نمایان می‌شود. بیداری علمی مسلمانان در راه است. دیگر آنکه عقب‌ماندگی علمی مسلمانان ربطی به رهبران مذهبی ندارد بلکه این حاکمان غیردینی هستند که در خرج پول خساست می‌کنند و تلاش دارند افکار مستقل را کنترل کنند.
دیدگاه درازمدت
تصویر عقب‌ماندگی علمی اسلام را می‌توان به آسانی پاک کرد. بین قرن‌های هشتم تا سیزدهم و هنگامی که اروپا در عصر تاریکی به سر می‌برد، علم در سرزمین‌های اسلامی به شکوفایی رسید. خلفای عباسی پول زیادی صرف یادگیری کردند. کتاب قانون ابوعلی سینا که در قرن 11 نوشته شد صدها سال کتاب علمی رشته پزشکی در اروپا بود. در قرن نهم محمد خوارزمی اصول علم جبر را پایه‌گذاری کرد که نام خود را از کتابش «کتاب جبر» گرفت. حسن بن هیثم علم مطالعه نور و اپتیک را متحول ساخت. دانشمند ایرانی ابوریحان‌بیرونی محیط زمین را تا یک‌درصد خطا اندازه گرفت و دانشمندان مسلمان تلاش زیادی کردند تا میراث علمی یونان باستان را حفظ کنند. تلاش آنها در قرن‌های بعد به انقلاب علمی اروپا منجر شد. نه‌تنها علم و اسلام سازگاری زیادی با هم دارند، بلکه دین باعث نووآوری علمی می‌شود. محاسبه دقیق شروع ماه رمضان که با دیدن ماه نو شروع می‌شود، باعث ایجاد انگیزه در ستاره‌شناسان شد و حدیثی از حضرت محمد نقل شده است که می‌گوید علم را بیاموزید ولو اینکه در چین باشد. اکنون موفقیت‌های این دانشمندان گرامی داشته می‌شود. پاییز سال قبل ده‌ها هزار نفر از نمایشگاه «1001 اختراع» در
دوحه پایتخت قطر بازدید کردند. از همه مهم‌تر آنکه حاکمان کشورهای مسلمان به ارزش تحقیقات علمی پی برده‌اند و برای آن هزینه می‌کنند. دانشگاه علم و فناوری سلطان عبدالله در عربستان سعودی که در سال 2009 افتتاح شد، بودجه‌ای 20 میلیارد دلاری دارد که حتی ثروتمندترین دانشگاه‌های آمریکا در حسرت آن هستند. خارجیان هم به این دانشگاه روی آورده‌اند. ژان فرچت که ریاست بخش تحقیقات را برعهده دارد، شیمیدانی فرانسوی است که نامزد جایزه نوبل شده بود. دانشگاه سلطان عبدالله همکاری‌های تحقیقاتی خود با دانشگاه‌های کمبریج، آکسفورد و کالج سلطنتی لندن را آغاز کرده است. حاکمان کشور قطر بودجه تحقیقات را از 8/0 درصد تولید ناخالص داخلی به 8/2 درصد رسانده‌اند که با توجه به نرخ رشد اقتصادی می‌تواند به پنج میلیارد دلار در سال برسد. بودجه تحقیقات ترکیه از سال 2005 تا 2010 هر سال 10 درصد افزایش یافت. در سال 2010 این بودجه دو برابر بودجه تحقیقاتی کشور نروژ شد. این موج پول نتایج زیادی به همراه دارد. از سال 2000 تا 2009 تولید مقاله‌های علمی ترکیه از پنج هزار به 22 هزار رسید. ایران که بودجه کمتری به این امر اختصاص داده است، تعداد مقالات خود را از
1300 به 15 هزار رساند. کمیت بیشتر به معنای کیفیت بالا نیست اما سطح علمی مقالات هم در حال پیشرفت است. نشریه‌های علمی سراسر جهان اکنون به این مقاله‌ها ارجاع می‌دهند. مطالعه‌ای که توسط موسسه اطلاعاتی تامسون رویترز در سال 2011 انجام گرفت نشان می‌دهد در دهه 1990 میزان ارجاع به مقالات علمی کشورهای مصر، ایران، اردن، عربستان سعودی و ترکیه چهار برابر کمتر از میانگین جهانی بود. تا سال 2009 این مقدار نصف شد. در زمینه مقاله‌های برتر ریاضیات ایران از حد میانگین فراتر رفته است و 17 درصد از مقاله‌هایش در میان مقاله‌های پرارجاع قرار می‌گیرد. مصر و عربستان سعودی هم عملکرد خوبی داشتند و ترکیه در زمینه مهندسی رتبه بالایی دارد. به علم و موضوعات مرتبط با فناوری که منافع عملی ملموسی دارند توجه بیشتری می‌شود. علوم مهندسی در راس قرار دارند و کشاورزی در فاصله اندکی قرار می‌گیرد. پزشکی و شیمی نیز پرطرفدار هستند. ارزش پولی رشته‌ها مهم است. فیصل محمودخان که اخیراً دوره دکترای خود را در آلمان در رشته فیزیک نجوم به پایان رسانده است به پاکستان بازگشته و در دانشگاه دولتی لاهور به کار مشغول شده است. معاون دانشگاه به او گفت از نظریه‌های
بلندپروازانه‌ای مانند سیاه‌چاله‌ها دست بردارد و به امور مفیدتر بپردازد. علم حتی از شکاف‌های منطقه‌ای هم گذر کرده است. در سال 2000 آزمایشگاه بین‌المللی فیزیک SESAME با اولین دستگاه شتاب‌دهنده ذرات در خاورمیانه در اردن تاسیس شد. این آزمایشگاه از همتای اروپایی خود CERN تقلید کرده است که با هدف گرد هم آوردن دانشمندان کشورهای متخاصم در زمان جنگ تاسیس شد.
در کنار کتاب دینی
علم به آن شکلی که در SESAME دنبال می‌شود، چالشی برای فلسفه‌های مسلمانان ایجاد نمی‌کند. اما زیست‌شناسی به ویژه از دیدگاه تکاملی کاملاً متفاوت است. بسیاری از مسلمانان با نظریه وابستگی انسان و میمون مخالفند. تحقیق انجام‌شده در سال 2008 توسط سلمان حمید از کالج همپشیر در ماساچوست نشان داد کمتر از 20 درصد افراد در اندونزی، مالزی یا پاکستان به نظریه داروین اعتقاد دارند. به گفته این دانشمند اخترشناس پاکستانی که هم‌اکنون در زمینه دیدگاه مسلمانان نسبت به علم تحقیق می‌کند، این باور در میان مصری‌ها فقط هشت درصد است. یاسر قاضی مهندس شیمی آمریکایی که هم در آمریکا و هم در عربستان سعودی تحصیل کرده و درس‌های مذهبی خوانده است، در کنفرانس لندن درباره اسلام و تکامل صحبت کرد. او با به کار بردن نظریه تکامل در مورد سایر گونه‌ها مخالفتی ندارد اما اصرار می‌کند که آدم و حوا پدر و مادری نداشته‌اند و از گونه‌های دیگری تکامل پیدا نکرده‌اند. به عقیده او هر استدلال دیگری از دیدگاه کتاب مذهبی غیرقابل دفاع است. گروه پراکنده‌ای از مسلمانان هم نظریه تکامل را کفر می‌دانند و رد آن را نشانی از مسلمانی قلمداد می‌کنند. برخی مسیحیان هم همین
دیدگاه را در قبال انجیل حفظ کرده‌اند. به گفته آقای حمید اگرچه برای این عدم اعتقاد می‌توان جایگاه مذهبی پیدا کرد، فرهنگ و سیاست نقش مهم‌تری بازی می‌کنند. یک جنبش اسلامی نیز دست به کار شده است. هارون یحیی واعظ مذهبی کشور ترکیه در خط مقدم این نهضت قرار دارد. وب‌سایت او جزوات و کتاب‌های فراوانی را ارائه می‌دهد که نظریه داروین را رد می‌کنند. اما برخلاف همتایان آمریکایی خود او می‌پذیرد که جهان میلیاردها سال قدمت دارد نه فقط شش هزار سال. اما موانع غیرقابل عبور نیستند. شمار زیادی از زیست‌شناسان مسلمان بین ایمان و کار خود آشتی برقرار کرده‌اند. فاطمه جکسون انسان‌شناسی که به اسلام گرویده معتقد است: علم توصیف می‌کند که چگونه چیزها متحول می‌شوند اما اسلام توضیح می‌دهد چرا. دیگران هم روشی مشابه در پیش گرفته‌اند. به گفته رعنا دیانی زیست‌شناس مولکولی اردنی قرآن کتاب درسی علم نیست بلکه برای مردم راهنمایی و دستورالعمل‌هایی ارائه می‌دهد که بدانند چگونه زندگی کنند. به عقیده او تفسیر قرآن می‌تواند با کشفیات جدید علمی متحول شود. به عنوان مثال آیات قرآن درباره خلق انسان می‌تواند به عنوان دلایلی برای تکامل دیده شوند. بخش‌های دیگر
علوم زندگی که اغلب برای مسیحیان چالش‌آفرین بوده‌اند برای مسلمانان مشکلی ندارند. در آمریکا محققانی که قصد دارند از سلول‌های بنیادی جنین استفاده کنند در مقابل محافظه‌کاران مسیحی حامی حیات و ممنوعیت تخصیص بودجه توسط دولت فدرال قرار گرفته‌اند. این نوع سلول‌های بنیادی را باید در درمان دوران بارداری از بازمانده‌های جنینی گرفت. اما طبق اسلام بین 40 تا 120 روز پس از لقاح هنوز روح به جسم وارد نشده است. بنابراین دانشمندان موسسه رویان در ایران می‌توانند تحقیقات سلول‌های بنیادی خود را بدون سانسور انجام دهند. اما هنوز آزادی کامل علمی در جهان اسلام دیده نمی‌شود. با ظهور و قدرت‌گیری سلفی‌ها و معرفی دیدگاه تندروانه در کشورهایی مانند مصر، این نگرانی وجود دارد که آزادی‌ها حتی کمتر شود. دیگران هنوز امیدوارند. رئیس‌جمهور مصر محمد مرسی خود استاد دانشگاه زاگازیگ در نزدیکی قاهره بوده است. او مدرک دکترای خود را در رشته علوم مواد از دانشگاه کالیفرنیای جنوبی گرفته و قول داده است بودجه تحقیقات را افزایش دهد. دانشمندان کشورهای مسلمان که از کنترل‌های محدودکننده رژیم‌ها رها شده‌اند فرصت مناسبی برای پیشرفت پیدا کرده‌اند. دانشمندان تونس
می‌گویند اصلاحات مناسبی در پر کردن پست‌های دانشگاهی صورت گرفته است. مقامات دانشگاه به جای انتصاب دولتی انتخاب می‌شوند. توفان‌های سیاسی که خاورمیانه را در‌نوردیده‌اند می‌توانند علاوه بر تقویت دموکراسی به تجدید حیات تفکر آزاد علمی کمک کنند.
دیدگاه تان را بنویسید