باکتری‌های پولساز

باکتری‌ها همیشه ما را به یاد بیماری می‌اندازند. به نظر موجودات بدذاتی می‌آیند که هر لحظه ممکن است با ورود به بدن، سلامتی انسان را در معرض تهدید قرار دهند. اما این تمام ماجرا نیست. کمتر کسی باور می‌کند که در بدن انسان بیش از 100 تریلیون میکروارگانیسم مفید زندگی می‌کنند که اگر نباشند بدن مصونیت خود را در برابر باکتری‌های مضر و بیماری‌زا از دست می‌دهد. در واقع، بی‌آنکه بدانیم، بخشی از این لشگر پنهان در هر لحظه برای حفظ سلامتی بدن در حال جنگ با دشمنان خارجی است. و این باکتری‌های «دوست»، تنها به یاری انسان نمی‌آیند. دام و طیور و آبزیان نیز از حمایت‌های بی‌دریغ آنان بهره‌مند می‌شوند.

«پروبیوتیک» -‌واژه‌ای که در لاتین «برای زندگی» معنا می‌دهد- به باکتری‌های مفیدی اطلاق می‌شوند که مصرف دوز مناسبی از آنها می‌تواند اثرات سلامتی بارزی بر بدن میزبان داشته باشد. قرن‌ها پیش از آنکه دانشمندان و محققان از وجود میکروارگانیسم‌های پروبیوتیک آگاه شوند فرآورده‌های غذایی تخمیری مانند کفیر، پنیر، ماست و نان برای بهبود سلامتی افراد و درمان بسیاری از بیماری‌ها توصیه می‌شد. و گرچه داستان پروبیوتیک‌ها به معنای امروزین خود از ابتدای قرن بیستم آغاز شده است اما، تکوین و سرآغاز خود را مرهون روش‌های سنتی تخمیر مواد غذایی در دوران باستان، یعنی چیزی نزدیک به 10 هزار سال پیش است.

با پیشرفت دانش و تکنولوژی محققان یاد گرفتند این تک‌یاخته‌های مفید را از محیط اصلی زندگی خود جدا کنند، در مقیاس صنعتی تولید و نگهداری کنند، به سایر مواد غذایی بیفزایند یا به صورت مکمل‌های دارویی و غذایی به مصرف‌کنندگان عرضه کنند تا هم صنایع غذایی و صنعت پرورش دام و طیور از مزایای این محصولات بهره‌مند شوند و هم سلامت نوع بشر بهبود یابد. و حالا بازار این باکتری‌های دوست و همدم داغ است.

اما این بازارگرمی بی‌دلیل نیست. آنتی‌بیوتیک‌ها و بسیاری دیگر از روش‌های درمانی مانند پرتودرمانی، شیمی‌درمانی و... گرچه از سلامتی انسان محافظت می‌کنند اما مشکلات و عوارضی را هم برای سلامتی به همراه می‌آورند. مهم‌ترین عارضه جانبی این روش‌های درمانی برهم خوردن موازنه فلور‌باکتریایی دستگاه گوارشی در بدن انسان و از بین رفتن باکتری‌های مفید است و این امر سبب تضعیف سیستم ایمنی بدن و بروز مشکلات متعدد از جمله اختلالات گوارشی می‌شود. شاید مهم‌ترین کاربرد پروبیوتیک‌ها در همین‌جا و برای رفع نگرانی داروسازان و پزشکانی است که از عوارض جانبی و نامطلوب آنتی‌بیوتیک‌ها بر فلور مفید روده بیمناک‌اند.

اما این تنها مزیت سلامتی مصرف پروبیوتیک‌ها نیست. کمک به هضم غذا و تولید ویتامین ب 12 و کا، و حمایت از سیستم ایمنی بدن نیز در فهرست پیامدهای مثبت آنها قرار دارد. آنها با کمک به هضم و جذب مواد مغذی، بر ارزش تغذیه‌ای غذاها می‌افزایند، از بروز آلرژی‌ها، عفونت‌های تنفسی و عفونت‌های واژینال، و بیماری‌های التهابی روده ممانعت می‌کنند، سطح کلسترول خون را کاهش می‌دهند و مانع از پوکی استخوان می‌شوند. مطالعات رو به رشدی وجود دارد که اثبات می‌کند این تک‌یاخته‌های سودمند می‌توانند از بروز آلزایمر، تصلب شرائین، روماتیسم و حتی افسردگی جلوگیری کنند. و این تنها به دنیای انسان‌ها محدود نمی‌شود. پروبیوتیک‌ها به یاری صنعت دامپروری هم آمده‌اند. آنها از رشد باکتری‌های بیماری‌زا در روده دام و طیور و آبزیان جلوگیری می‌کنند و از بروز بیماری در آنها می‌کاهند و بدین ترتیب برای ارتقای سلامتی حیوانات و بهبود کیفیت گوشت آنها، جایگزین روش‌های درمانی و هورمونی مرسوم شده‌اند.

بازار رو به رشد باکتری‌ها

در چند دهه گذشته پیشرفت‌های چشمگیری در صنعت پروبیوتیک رخ داده است. نخستین عاملی که سبب موفقیت صنعت پروبیوتیک‌ها شده ارتباط مستقیم این میکروارگانیسم‌های مفید با سلامت انسان به ویژه سلامت سیستم گوارشی است. گرچه لبنیات در میان موادغذایی نخستین صنعتی بود که به باکتری‌های سودمند خوشامد گفت و به سرعت بازارهای جهانی را به تسخیر خود در آورد اما سال‌های اخیر پروبیوتیک‌ها دامنه وسیع‌تری از مواد غذایی و نوشیدنی را به امپراتوری خود افزوده‌اند. اکنون، تقاضای جهانی برای پروبیوتیک‌ها، به‌ویژه در صنایع غذایی و نوشیدنی‌ها رو به افزایش است و تقاضا برای پروبیوتیک‌های مکمل نیز افزایش پیدا کرده و به یاری توسعه این صنعت آمده است.

تحلیلگران، علت اصلی رشد بازار پروبیوتیک‌ها را افزایش آگاهی مصرف‌کنندگان نهایی و مدیران صنایع غذایی و نوشیدنی می‌دانند. در سراسر دنیا مردم به استفاده از موادغذایی سالم گرایش بیشتری پیدا کرده‌اند چرا که از رابطه مثبت بین تغذیه و سلامتی مطلع هستند. شاید به همین دلیل است که بر مبنای گزارش‌ها، در سال 2014 بخش غذا و نوشیدنی پیش‌قراول استفاده از پروبیوتیک‌ها بود و از آن زمان تولیدات لبنی، شیرینی، بیسکویت، غذاهای خشک، محصولات غیرلبنی و غلات صبحانه یکی پس از دیگری به صنعت پروبیوتیک پیوند خورده‌اند.

در میان غذاهای پروبیوتیک، شاید ماست پروبیوتیک بیش از هر محصول دیگری در جهان شناخته شده باشد. این محصول راهی طولانی را طی کرده اما حالا به استانداردی برای فرآورده‌های پروبیوتیک تبدیل شده است. گزارش‌ها نشان می‌دهد در سال 2000 ماست‌های پروبیوتیک (هم ماست‌های خوردنی و هم نوشیدنی) یک‌چهارم فروش جهانی ماست را به نام خود رقم زده بود. یک دهه بعد یعنی در سال 2010 این سهم به یک‌سوم افزایش پیدا کرد. تنها در ایالات متحده آمریکا ارزش فروش ماست‌های پروبیوتیک از 126 میلیون دلار در سال 2000 به 5 /1 میلیارد دلار در سال 2010 افزایش یافته است. در همین یک دهه، ارزش فروش جهانی مکمل‌های غذایی پروبیوتیک نیز تقریباً سه برابر شده و به 2 /2 میلیارد دلار در سال 2010 رسیده است. برخی گمانه‌زنی‌ها نشان می‌دهد ارزش بازار پروبیوتیک‌ها با افزایش کاربرد آنها در صنایع غذایی و نوشیدنی و فرصت‌های رو به رشد در بازارهای نوظهوری مانند ژاپن، هند، چین و برزیل تا سال 2020 به 55 /46 و تا سال 2023 به 6 /64 میلیارد دلار خواهد رسید. کارشناسان می‌گویند پروبیوتیک‌ها به زودی تمام جهان را به تسخیر خود در خواهند آورد.

ماست پروبیوتیک؛ پیشگام در فروش

برای کسانی که مایل هستند بازارهای رو به رشد پروبیوتیک را شناسایی کنند، موسسه یورومونیتور اینترنشنال اطلاعات خوبی گردآوری و عرضه کرده است. به عنوان مثال، در گزارش‌های این موسسه می‌توان دید طی سال‌های 2005 تا 2010 شیلی با ترکیب نرخ رشد سالانه‌ای (CAGR) معادل 83 درصد، بالاترین رشد در بازار مکمل‌های پروبیوتیک را به نام خود رقم زده است. تولیدکنندگان بنامی همچون دنون یا بازیگران داخلی صنعت پروبیوتیک در این کشور با تمرکز بر مزایای سلامتی و گوارشی این محصولات کمپین‌های تبلیغاتی گسترده‌ای را اجرا کردند و سبب افزایش آگاهی عمومی در این زمینه شدند. پزشکان شیلی نیز در همراهی با این کمپین به تجویز محصولات پروبیوتیک برای بیمارانی که آنتی‌بیوتیک مصرف می‌کردند پرداختند و بدین ترتیب بازار پروبیوتیک‌ها در شیلی بیش از پیش گرم شد. رومانی نیز از دیگر کشورهایی بود که پس از شیلی بیشترین رشد مصرف ماست‌های نوشیدنی پرو /پری بیوتیک را به نام خود رقم زد.

در این میانه اما بالاترین نرخ رشد در مصرف ماست‌های پروبیوتیک در خاورمیانه مشاهده شده است. به عنوان مثال عربستان سعودی ترکیب نرخ رشد سالانه‌ای معادل 80 درصد را در همین مدت به ثبت رسانده است. این کشور از نظر سرانه مصرف ماست‌های نوشیدنی در رده دوم جهان قرار دارد و شاید به همین دلیل، فروش ماست پروبیوتیک در این کشور از 3 /0 میلیون دلار در سال 2005 به پنج میلیون دلار در سال 2010 رسیده است و دنون اکتیوا مدعی است 90 درصد این بازار را در اختیار داشته است. یمن، بحرین، عمان و سوریه نیز از دیگر کشورهایی هستند که بازار پروبیوتیک‌ها در آنها با سرعت زیادی رو به رشد است. به همین سبب می‌توان گفت خاورمیانه می‌تواند یک نقطه استراتژیک برای بازاریابان فرآورده‌های پروبیوتیک باشد.

پیش‌بینی بازار پروبیوتیک‌ها تا سال 2024

در سال 2015، 90 درصد از درآمد جهانی پروبیوتیک‌ها به پروبیوتیک‌های انسانی مربوط می‌شد. افزایش آگاهی و توجه مردم به سلامتی و تولید گونه‌های موثرتری از پروبیوتیک‌ها، عامل پیشران این بخش از صنعت به شمار می‌رود. افزایش استانداردهای زندگی و نیز درآمد، در مناطقی نظیر آسیا و اقیانوسیه، خاورمیانه و آفریقا، و آمریکای جنوبی و مرکزی عوامل دیگری هستند که به گسترش این بازار دامن می‌زند. پیش‌بینی‌ها حاکی از آن است که بازار پروبیوتیک‌های انسانی همچنان شاهد بیشترین رشد باشد.

از سوی دیگر، شرکت‌های بزرگ در تلاش هستند تا گونه‌های موثرتری از پروبیوتیک‌های حیوانی را تولید و بازاریابی کنند تا در صنعت دامپروری به طور گسترده مورد استفاده قرار گیرد. در دهه‌های اخیر تقاضا برای گوشت، پشم، چرم و سایر محصولات دامی رو به افزایش بوده و به انگیزه و مشوقی بدل شده است تا دست‌اندرکاران صنعت دام و طیور نیز در پی ارتقای سلامت دام‌ها باشند و این خود عامل دیگری است که بازار پروبیوتیک‌های حیوانی را در چند سال آینده تضمین می‌کند. گمانه‌زنی‌ها حاکی از آن است که تا سال 2024 پروبیوتیک‌های غیرانسانی (مختص دام، طیور و آبزیان) با رشد ثابتی مواجه شود.

گزارش‌ها نشان می‌دهد تا سال 2015 پروبیوتیک‌های غذایی و نوشیدنی با بیش از 85 درصد از درآمد، بزرگ‌ترین بخش بازار این صنعت را به خود اختصاص داده‌اند. این پروبیوتیک‌ها عمدتاً در صنایع لبنی و غیرلبنی، غلات صبحانه، نان‌های حجیم، محصولات گوشتی تخمیرشده و غذاهای خشک به کار می‌روند و در میان آنها محصولات لبنی بیشترین سهم از پروبیوتیک‌ها را به خود جذب کرده‌اند. انتظار می‌رود صنایع غذایی و نوشیدنی همچنان بزرگ‌ترین مشتریان پروبیوتیک باقی بمانند و محصولات لبنی نیز صدرنشین این بازار باشند. پس از مواد غذایی مکمل‌های تغذیه‌ای با ترکیب نرخ رشد سالانه 5 /7 درصد در جایگاه دوم بازار قرار خواهند گرفت.

در سال گذشته میلادی، منطقه آسیا اقیانوسیه، صدرنشین بازار جهانی صنعت پروبیوتیک بود و سهمی معادل 40 درصد از این بازار را به خود اختصاص داد. ژاپن و هند با بالاترین میزان تقاضا، مهم‌ترین بازیگران این سناریو بودند. جمعیت رو به رشد، افزایش آگاهی مردم درباره فواید پروبیوتیک‌ها و حضور قدرتمند بازیگران بین‌المللی در این منطقه، همگی سبب رشد بازار پروبیوتیک در آسیا و اقیانوسیه شده است. پس از این منطقه، آمریکای شمالی با ترکیب نرخ رشد سالانه 8 /6 درصد در مقام دوم رشد بازار پروبیوتیک قرار خواهد گرفت. در این منطقه نیز گسترش آگاهی عمومی در خصوص کاربرد این محصولات و گرایش و تمایل مردم به استفاده از موادغذایی سالم عامل پیشران تقاضا به شمار می‌رود. خاورمیانه و آفریقا، آمریکای مرکزی و جنوبی نیز شاهد رشد متوسطی خواهند بود. جالب آنکه رشد بازار پروبیوتیک‌ها در اروپا پایین‌تر از متوسط جهانی پیش‌بینی‌شده است.1

نوآوری‌های بی‌وقفه

بازیگران اصلی پروبیوتیک در جهان همچنان که به تسخیر بازار مشغول‌اند از تحقیق و توسعه نیز غافل نمانده‌اند و سرمایه‌گذاری‌های عظیمی را در بخش R&D خود انجام داده‌اند تا بتوانند گونه‌های موثرتری از پروبیوتیک‌ها را تولید کنند. از سوی دیگر، اشتهای وصف‌ناپذیر آنها به یافتن محصولات جدید که کاربردهای دیگری از پروبیوتیک‌ها را به جهان عرضه کند سبب شده است این بازار پیوسته با نوآوری‌های بسیاری روبه‌رو شود. دنون در فرانسه، هنسن در دانمارک، نستله در سوئیس، یاکولت در ژاپن، دوپون در آمریکا، پرو بی در سوئد و پروبایوتیک اینترنشنال در انگلستان مهم‌ترین نام‌آوران صنعت پروبیوتیک هستند که دامنه تولیدات این صنعت را از لبنیات به غلات و نان‌ها و اینک به شکلات و آدامس و... گسترش داده‌اند و حالا در تلاشند راه باکتری‌های مفید و البته پولساز خود را به محصولات بهداشتی و درمانی پوست هم باز کنند. به نظر می‌رسد صنعت پروبیوتیک، هنوز فرصت‌های ناشناخته بسیار و بازارهای رو به رشد فراوانی، پیش‌رو دارد.

پی‌نوشت:

1- Probiotics Market Size,Share /Global Industry Report,2024