آیا زنگ هشدار خروج از بورس به صدا در‌آمده است؟

در اقتصادهای سیستماتیک و پیشرفته دنیا بازارهای سهام تا حد زیادی بیانگر سیاست‌های کلان اقتصادی دولت‌ها و شرایط رونق یا رکود اقتصاد این کشورهاست. به عنوان مثال می‌توان گفت که امروزه بهترین شاخص موفقیت یا عدم موفقیت سیاست‌های انبساطی فدرال‌رزرو آمریکا تغییرات شاخص‌های مهم بورس آمریکا به ویژه شاخص S&P500 است. اما آیا تغییرات شاخص بورس ایران بیانگر تغییرات واقعی در شرایط کسب و کار و اقتصاد ایران است؟

شاید بتوان گفت بهترین روش برای پاسخ به سوال‌های مطرح‌شده، بررسی عوامل موثر بر تغییرات بازار سهام در ایران است تا با تحلیل این عوامل، بتوان به این سوالات پاسخ داد. تحلیل بورس ایران طی چند سال گذشته و به‌ویژه طی چند‌ماهه گذشته و پس از روی کار آمدن دولت تدبیر و امید بیانگر چند واقعیت درباره این بازار است:

1- طی چند ماه گذشته، در شرایطی که دولت هنوز اختیار عمل را به دست نگرفته و تغییرات واقعی در سیاست‌ها و برنامه‌های اقتصادی اعمال نشده بود، بازار سهام رشد شدید خود را آغاز کرد. این رشد بی‌تردید رشدی ناشی از افزایش شدید خوش‌بینی عمومی در سطح جامعه نسبت به بهبود فضای کسب و کار و تولید در سطح ملی و انتقال این خوش‌بینی به بورس بوده است. خوش‌بینی زیاد به آینده احتمالاً درخشان شرکت‌های تولیدی، صنعتی و معدنی فعال در بورس، تقاضا برای خرید سهام این شرکت‌ها را به امید فروش در قیمت‌های بالاتر در آینده افزایش داد. 2- بخش قابل توجهی از بازار سهام ایران را شرکت‌های معدنی و پتروشیمی‌ تشکیل می‌دهند که ارزش‌گذاری این شرکت‌ها و به تبع آن ارزش سهام آنها ارتباط بسیار نزدیکی با قیمت ارز در بازار ایران دارد. بدیهی است که طی دو سال گذشته و با افزایش قیمت ارز در بازار ایران، برآوردهای ریالی ارزش بسیاری از شرکت‌های معدنی و پتروشیمی دچار تغییرات شدیدی شد و ارزش سهام این شرکت‌ها هم به میزان قابل توجهی افزایش یافت و شاخص بورس ایران نیز متاثر از افزایش سهام این شرکت‌های عمدتاًَ مهم بورس ایران دچار افزایش شد. 3- باید پذیرفت که EPS و P/E شرکت‌های بورسی ایران طی سال‌ها و ماه‌های گذشته متاثر از میزان تورم عمومی افزایش یافته است. افزایش تورم، قیمت‌های فروش محصولات و خدمات بسیاری از شرکت‌های بورسی را افزایش داده و این امر سبب بالا رفتن ارزش سهام این شرکت‌ها شده و در نتیجه افزایش تورم عمومی نیز یکی از عوامل موثر در افزایش شاخص بورس بوده است. 4- افزایش بی‌سابقه نقدینگی طی دولت نهم و دهم و رسیدن آن از 60 هزار میلیارد تومان در ابتدای دولت نهم به نزدیک به 500 هزار میلیارد تومان در انتهای دولت دهم و توزیع نامتوازن این نقدینگی در میان توده مردم و افزایش توان سرمایه‌گذاری عمومی، سبب شده است که بازارهای سرمایه در کشور طی این سال‌ها همواره در تلاطم و تغییرات شدید باشند. زمانی که این سرمایه‌ها فرصت‌های سودآوری را در بازار ارز پیدا کردند، سبب سونامی ارزی در کشور شدند و زمانی که به سمت بازار مسکن هجوم آوردند موجب افزایش شدید قیمت‌ها در این بازار شدند.

اتفاقی که طی ماه‌های گذشته در بازار سرمایه‌های موازی در ایران روی داده آن است که بازار ارز متاثر از توافقات هسته‌ای و خوش‌بینی به آینده مذاکرات آرام گرفته و بازار مسکن نیز به تبع آن در یکی از دوره‌های رکود چند سال یک‌بار خود قرار گرفته و قیمت طلا در بازار ایران به دلیل کاهش شدید قیمت آن در بازارهای جهانی و ثبات ارز در کشور جذابیت‌های سرمایه‌ای خود را از دست داده است و عملاً بازار سهام ایران که به دلایلی که پیشتر گفته شد پتانسیل‌های افزایش را در خود نشان داده، مامنی برای سرمایه‌های عموم مردم و پول‌های هوشمند در اقتصاد ایران شده است. اما آیا این روند ادامه خواهد داشت؟

برای پاسخ به این سوال توجه به این نکته ضروری است که آیا متغیرهای اثر‌گذار در افزایش ارزش بازار بورس ایران که پیشتر به آن اشاره شد همچنان به روند چند‌ماهه گذشته خود ادامه می‌دهند یا خیر؟ تحلیل این متغیرها بیانگر آن است که خوش‌بینی شدید عمومی مردم نسبت به حل و فصل سریع همه معضلات اقتصادی و سیاسی در بازه زمانی محدود در دولت تدبیر و امید در حال تبدیل شدن به عقلانیت همراه با تردید نسبت به میزان موفقیت دولت در حل معضلات اقتصادی و سیاسی و نحوه تعامل با مخالفان و رقبای داخلی و خارجی است. در خصوص تاثیرات ارز بر بورس ایران، می‌توان گفت بسیاری از شرکت‌های بورسی شروع به ارزیابی مجدد میزان دارایی‌های خود و این بار نه با ارز سه هزار و 700 تومانی که با ارز سه هزار تومانی کرده و این یعنی کاهش قیمت ارز طی چند‌ماهه گذشته به مرور اثر خود را در کاهش ارزش واقعی بخش مهمی از شرکت‌های بورسی خواهد گذاشت. کاهش نرخ تورم طی ماه‌های گذشته نیز تدریجاً اثر کاهشی خود را در بورس ایران خواهد گذاشت و میزان افزایش فروش و به تبع آن ارزش سهام ناشی از افزایش نرخ تورم شرکت‌ها به مرور کاهش خواهند یافت.

نکته قابل توجه در این میان این است که افزایش سایز بورس و شاخص کلی سهام آن به عنوان یک بازار ثانویه و مشتقه تا زمانی که سبب تقویت جدی بازار اولیه و فروش بیشتر سهام شرکت‌ها در بازار اولیه نشود، عملاً باعث نفع واقعی شرکت‌های بورسی از تغییرات و افزایش ارزش شاخص بورس نمی‌شود. به همین دلیل است که در حالی که ارزش کلی بازار بورس ایران به عددی نزدیک به 430 هزار میلیارد تومان و شاخص به عددی نزدیک به 90 هزار واحد رسیده است اما برخی از شرکت‌های بورسی از جمله شرکت‌های خودروسازی فعال در بورس که افزایش ارزش سهام چشمگیری ناشی از افزایش کلی ارزش شاخص بورس طی ماه‌های گذشته را تجربه کرده‌اند، به دلیل بدهی‌های سنگین و کاهش شدید میزان تولید در مرز ورشکستگی قرار دارند.

یکی دیگر از مهم‌ترین پارامترهای اثرگذار در تحلیل بازار سهام و تحلیل زمان خروج از آن، بررسی هجوم تازه‌واردها به بورس است. بازار سرمایه همانند دیگر بازارها چون بازار پولی و مسکن همواره در معرض خطر ورود غیر‌حرفه‌ای‌ها و صاحبان سرمایه‌های خرد است. سرمایه‌گذارانی که با قواعد آن بازار آشنایی نداشته و توانایی مدیریت ریسک و انتخاب سبدی از سهام مختلف برای کنترل و مدیریت تغییرات را ندارند و تنها با هدف سود‌گیری حداکثری وارد بورس می‌شوند. این افراد بدون توجه به تغییرات سهام در گروه‌های مختلف بورسی تنها با مشاهده افزایش مستمر شاخص کلی بازار بورس، سهامی را خریداری می‌کنند. این سرمایه‌های خرد امکان تحمل تغییرات بازار بر خلاف پیش‌بینی خود را نداشته و با تغییرات اندک بازار و از ترس کاهش ارزش سهام خریداری‌شده سریعاً به صف فروشندگان آن سهم می‌پیوندند؛ لذا در بورس ایران که احتمال معاملات دو‌طرفه در آن وجود ندارد، این خطر به شدت احساس می‌شود که وقتی همچون این هفته‌های بازار بورس تهران، تازه‌واردها با سرمایه‌های اندک‌شان به بازار بورس هجوم آورند، در صورت تغییر در یکی از متغیرهای عمدتاً غیر‌اقتصادی اما اثرگذار بر بورس ایران و کاهش هرچند موقت شاخص بورس در تنها چند روز متوالی، به دلیل شاخص‌گرایی زیاد در تحلیل اقتصادی تازه‌واردها، احتمال هجوم آنها را برای فروش سهام و تشکیل صف‌های فروش طولانی سهام و به تبع آن آغاز کاهش شدید سهام به ویژه در گروه‌های شرکت‌هایی که افزایش سهامشان به دلایل غیر‌اقتصادی بوده است به شدت افزایش می‌دهد؛ لذا باید در نظر داشت در صورت قطعی شدن هجوم سرمایه‌های خرد به سمت بازارهای سرمایه، نشانه‌های اولیه برای احتمال کاهش جدی شاخص بورس و لزوم خروج از بازار برای نخبگان سرمایه مشخص می‌شود.

این روزها شاخص‌های اقتصادی به‌ویژه شاخص تحلیل رفتار معامله‌گران در بازار سرمایه‌ SSI که در بازار بورس عمدتاً میزان کدهای معاملاتی تازه و سایز معاملات و خرید سهام تازه‌واردان را بررسی می‌کند، بیانگر این نکته است که تعداد سرمایه‌های خرد که امکان تحمل تغییرات اندک بازار بر خلاف پیش‌بینی خود را ندارند در بازار بورس ایران بسیار افزایش پیدا کرده است و این بررسی نشان می‌دهد با آنکه احتمال افزایش نسبی ارزش سهام طی ماه‌های آینده وجود دارد اما وجود سهامدارانی با میزان سرمایه خرد در بازار احتمال شکست در بازار را به شدت افزایش داده است و بورس تهران نیز متاثر از این اصل سرمایه‌گذاری که در پی هر افزایشی کاهشی نهفته است و هرچه این افزایش بزرگ‌تر، میزان کاهش هم شدیدتر خواهد بود به نظر می‌رسد در آستانه یک تغییر جهت مهم در روند حرکت خود طی ماه‌ها یا هفته‌های آینده خواهد بود.